Sunday 7 March 2021

Στήλη Άλατος | Η επιρροή του Μιθραϊσμού στον Χριστιανισμό

Εικόνα 1: Η κεφαλή του Μίθρα στο όρος Νεμρότ.
Εποχή Αντίοχου Α΄ Επιφανή (70-38 π.Χ.)
Μία αρχαιότατη, και εν πολλοίς ξεχασμένη θρησκεία, της οποίας η μακραίωνη πορεία μαρτυρείται από αρχαιολογικά τεκμήρια, ιστορικά στοιχεία και εικάζεται μέσα από ανθρωπολογικές πηγές φαίνεται πως επηρέασε καταλυτικά τον Χριστιανισμό, προσδίδοντας του πολλά από τα διακριτικά χαρακτηριστικά της σημερινής μορφής του. Ο αρθρογράφος, στο  πρώτο μέρος της τριλογίας του για τις περσικές θρησκείες αναφέρθηκε εκτενώς στην θρησκεία το Ζωροάστρη, εξηγώντας πώς οι θρησκευτικές αντιλήψεις των Περσών επέδρασαν επί του Ιουδαϊσμού, ενώ επισήμανε και, ότι, οι Πέρσες πιθανώς άσκησαν επίδραση και στην διαμόρφωση της Τορά.

Ο Μιθραϊσμός, σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, εμφανίστηκε στα ανατολικά σύνορα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εκεί που η αυτοκρατορία γειτνίαζε με την Περσική Αυτοκρατορία, δηλαδή, στην Αρμενία, τον Πόντο, την Κιλικία και την Συρία. Ο Μιθραϊσμός άρχισε να γίνεται εμφανής στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία περίπου τον 1ο αιώνα π.Χ.  Η επιτακτική ανάγκη της Ρώμης να προστατέψει τα ανατολικά της σύνορα από την περσική απειλή, την ανάγκαζε να διατηρεί, διαρκώς, ισχυρό αριθμό στρατευμάτων στις προαναφερθείσες περιοχές. Ο Μιθραϊσμός εισήλθε στο ρωμαϊκό θρησκευτικό γίγνεσθαι όταν άρχισε να διαδίδεται μεταξύ των Ρωμαίων στρατιωτών που φύλαγαν τα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας, όμως, δεν είναι απολύτως κατανοητό πώς ακριβώς και υπό ποιες συνθήκες έγινε αυτή η μεταπήδηση της περσικής αυτής λατρείας μέσα στο αντικειμενικά εχθρικό περιβάλλον του ρωμαϊκού στρατού.

Γνωρίζουμε από την θρησκειολογία ότι, ο Μίθρας λατρευόταν από τις Άριες Φυλές του Ιράν, ήδη από την τρίτη π.Χ. χιλιετία, πολύ πριν την εμφάνιση του Ζωροαστρισμού στην Περσία. Ο Μίθρας των Άριων ήταν ένας θεός προστάτης και εγγυητής των συμφωνιών, των συμβολαίων και των όρκων. Γνωρίζουμε επίσης ότι, την λατρεία κάποιας θεότητας με το όνομα "Mitra" εισήγαγαν στο Ινδικό πάνθεον οι Άριοι, όταν εισέβαλαν στην ινδική χερσόνησο το 2000 π.Χ. Ο περσικός Μίθρας που αναφέρει η Αβέστα, όπως και ο ινδικός Mitra που αναφέρουν οι Βέδες, είναι και οι δύο τους ηλιακές θεότητες.


Στον Ζωροαστρισμό ο Μίθρας λειτουργούσε ως ο μεσάζων μεταξύ του υπέρτατου Θεού Αχούρα και της δημιουργίας. Ο Μίθρας, ως ηλιακή θεότητα, ζωοποιούσε την κτίση, συντηρούσε τη ζωή και χορηγούσε το φως, ήταν δε και ο βασικός αντίπαλος του κακού Θεού Αριμάν, που αντιμάχονταν τον Αχούρα. Λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω ιδιότητες του Μίθρα, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Μίθρας, μέσα στο πλαίσιο του Ζωροαστρισμού, είχε τον χαρακτήρα ενός Θεού "Σωτήρα" ή ενός "Μεσίτη" μεταξύ Θεού και δημιουργίας, πράγμα που μας θυμίζει έντονα την χριστιανική αντίληψη περί του Μεσσία, όπως αυτή αναπτύσσεται στην Καινή Διαθήκη (Α Τιμ. 2,5 εἷς γὰρ Θεός, εἷς καὶ μεσίτης Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, ἄνθρωπος Χριστὸς Ἰησοῦς). 

Οι θρησκειολόγοι μπορεί να μας διαβεβαιώνουν για την περσική καταγωγή του Μίθρα, όμως δεν μας εξηγούν επακριβώς ποια είναι η συνάφεια του περσικού Μίθρα με τον ελληνορωμαϊκό Μίθρα. Δεν ξέρουμε, δηλαδή, αν ισχύει για την ρωμαϊκή λατρεία του Μίθρα ακριβώς ότι ισχύει και για την περσική λατρεία του ίδιου Θεού, δεν ξέρουμε αν οι δύο αυτές θρησκευτικές παραδόσεις είναι ταυτόσημες.

Υπάρχουν ιστορικά στοιχεία, ότι, η λατρεία του Μίθρα εισήχθη στον Πόντο, πολύ πριν εμφανιστούν τα ρωμαϊκά στρατεύματα στην περιοχή. Ξέρουμε ότι, ο Μιθραϊσμός, ήταν ήδη παρών στον Πόντο κατά την ελληνιστική εποχή, όταν τον Πόντο κυβερνούσαν οι Πέρσες Μιθριδάτες βασιλείς,. Το ίδιο το όνομα Μιθριδάτης έχει άμεση σχέση με το όνομα του Μίθρα (Mithra data - δώρο του Μίθρα). Άρα, κατά πάσα πιθανότητα, ο Μιθραϊσμός, εισήχθη στον Πόντο και την Αρμενία κατά την περσική διακυβέρνηση των Σατραπών, και συνεχίστηκε στην ελληνιστική εποχή, όταν οι περσικές σατραπείες του Πόντου και της Αρμενίας μετασχηματίστηκαν σε ελληνιστικά βασίλεια. Συνεπώς, η είσοδος του Μιθραϊσμού, στον Πόντο πρέπει να ξεκίνησε γύρω στο 350 π.Χ, εποχή Μιθριδάτη του Α', δηλαδή, πολύ πριν την ρωμαϊκή κατάκτηση της Μικράς Ασίας (!). Έτσι, είναι πολύ πιθανό, ότι, οι Ρωμαίοι στρατιώτες δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να υιοθετήσουν αυτή την ήδη υπάρχουσα και εξελληνισμένη λατρεία, την οποία, σε γενικές γραμμές, βρήκαν έτοιμη και διαμορφωμένη από τους περσο-ελληνιστικούς πληθυσμούς της περιοχής. 

Οι διαθέσιμες ιστορικές πηγές που μας δίνουν πληροφορίες για τον Μιθραϊσμό
Όταν κανείς καταπιάνεται με την μελέτη του Μιθραϊσμού, αμέσως διαπιστώνει ότι, οι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων για την θρησκεία αυτή, είναι πενιχρές και πολύ αποσπασματικές. Στην πραγματικότητα, οι αρχαίοι συγγραφείς, Έλληνες και Λατίνοι, δεν μας λένε σχεδόν τίποτε το λεπτομερειακό για την θρησκεία αυτή, δεν μας λένε τίποτε για το δογματικό της περιεχόμενο, και δεν υπάρχει καμία επεξηγηματική καταγραφή της μιθραϊκής μυθολογίας από κάποιον αρχαίο συγγραφέα, ούτε κάποια ερμηνεία της μιθραϊκής θρησκευτικής τέχνης από κάποιον πιστό του Μίθρα, που θα μπορούσε να μας δώσει κάποιες πληροφορίες από πρώτο χέρι.

Το γιατί οι αρχαίοι συγγραφείς δεν μας αναφέρουν τίποτε ουσιαστικό, γι' αυτή την μυστηριακή λατρεία, έχει μια πολύ απλή και λογική εξήγηση. Οι αρχαίοι συγγραφείς σιωπούν, είτε επειδή δεν γνωρίζουν καθόλου την θρησκεία αυτή, είτε επειδή την γνωρίζουν αλλά τηρούν κάποια μυστικότητα. 

Ο Μιθραϊσμός, όπως και πολλές άλλες μυστηριακές θρησκείες, είχε ένα πολύ στενό κύκλο μελών. Υπολογίζεται ότι, μόλις το 0.001 % του πληθυσμού ήταν μέλη της θρησκείας αυτής. Το ίδιο συνέβαινε και με άλλες μυστηριακές λατρείες της εποχής, όπως, π.χ, η Λατρεία του Όσιρη. Ελάχιστοι ήταν οι μυημένοι των θρησκειών αυτών, άρα, ελάχιστες ήταν και οι πιθανότητες κάποιος συγγραφέας να γνώριζε τι πραγματικά πρέσβευε ο Μιθραϊσμός. Στο κλειστό κλαμπ των πιστών του Μίθρα γίνονταν δεκτοί μόνο άνδρες, αλλά όχι γυναικόπαιδα και οικογένειες. Αυτό εξασφάλιζε ότι, μόνο δυνατοί άνδρες, συνήθως στρατιώτες, θα γνώριζαν τα μυστικά της λατρείας, και ότι αυτά τα μυστικά δεν θα διέρρεαν "παρά έξω" από αφελή παιδιά ή αδύναμες γυναίκες, οι οποίες τότε θεωρούνταν "επιρρεπείς" στην διασπορά μυστικών. Αυτή η δυσκολία στο να διευρυνθεί ο κύκλος των πιστών του Μίθρα είναι και ο βασικός λόγος που ο Μιθραϊσμός δεν κατάφερε να ανταγωνιστεί άλλες μυστηριακές λατρείες, όπως π.χ. τον Χριστιανισμό, ο οποίος βάπτιζε και γυναίκες και νήπια, και έτσι, τελικά ο Μιθραϊσμός εξαφανίστηκε, ενώ ο Χριστιανισμός θριάμβευσε.

Πέρα από αυτή την πληθυσμιακή στενότητα του Μιθραϊσμού, είναι γεγονός πως, και οι φρικτοί όρκοι μυστικότητας που έδιναν οι Μιθραϊστές, όρκοι των οποίων η καταπάτηση επέσυρε την ποινή του θανάτου, είναι ένας βασικός λόγος που οι αρχαίοι συγγραφείς δεν τολμούν να μαρτυρήσουν τίποτε το ουσιαστικό για την λατρεία του Μίθρα. Το τεράστιο αυτό κενό που αφήνουν οι αρχαίοι συγγραφείς, έρχεται να καλύψει, μερικώς, η σύγχρονη αρχαιολογική σκαπάνη, η οποία έχει αποκαλύψει μια πληθώρα μιθραϊκών ναών (τα Μιθραία) τα οποία έχουν ανακαλυφθεί σε όλη την έκταση της πάλε ποτέ Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από τα σύνορα του Ευφράτη στην Δούρα, μέχρι το Λονδίνο στην Βρετανία.


Εικόνα 2
Οι Ρωμαίοι στρατιώτες ήταν επιρρεπείς στις μυστηριακές θρησκείες
Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στην αρχή της σταδιοδρομίας του και ο Χριστιανισμός, όπως και ο Μιθραϊσμός, είχε μια, περιέργως, ειδική σχέση με τον ρωμαϊκό στρατό. Ήδη στα ευαγγέλια, ό ίδιος ο Ιησούς εμφανίζεται να συζητάει με Ρωμαίους στρατιώτες, για χάρη ενός στρατιώτη, μάλιστα, ο Ιησούς θεράπευσε έναν δούλο( Ματθ. 8,5). Εἰσελθόντι δὲ αὐτῷ εἰς Καπερναοὺμ προσῆλθεν αὐτῷ ἑκατόνταρχος παρακαλῶν αὐτὸν καὶ λέγων, Κύριε, ὁ παῖς μου βέβληται ἐν τῇ οἰκίᾳ παραλυτικός, δεινῶς βασανιζόμενος. καὶ λέγει αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· ἐγὼ ἐλθὼν θεραπεύσω αὐτόν… ενώ και στο  Ματθ. 27,54 οι πρώτοι άνθρωπος που ομολογούν ότι, ο Ιησούς είναι Υιός του Θεού, είναι οι ρωμαίοι στρατιώτες (Ματθ. 27,54). Ὁ δὲ ἑκατόνταρχος καὶ οἱ μετ᾿ αὐτοῦ τηροῦντες τὸν Ἰησοῦν, ἰδόντες τὸν σεισμὸν καὶ τὰ γενόμενα ἐφοβήθησαν σφόδρα λέγοντες· ἀληθῶς Θεοῦ υἱὸς ἦν οὗτος. Ο Απόστολος Παύλος, μάλιστα, προτρέπει τον Τιμόθεο να ζεί σαν καλός στρατιώτης του Χριστού (Β Τιμ. 2,3) Συ λοιπόν κακοπάθησε σαν καλός στρατιώτης του Ιησού Χριστού. Φαίνεται πως η σκληρή ζωή των Ρωμαίων στρατιωτών τους ωθούσε να συνασπίζονται σε κλειστές ομάδες (λέσχες), στις οποίες τα μέλη αλληλο-υποστηρίζονταν φανατικά. Οι συνεχείς, δε, μεταθέσεις των στρατιωτών από την μία άκρη της αυτοκρατορίας στην άλλη, ανάλογα με τις εκάστοτε αμυντικές ανάγκες της αυτοκρατορίας, τους καθιστούσε, συνήθως, ανίκανους να έχουν μια φυσιολογική οικογένεια. Το κενό αυτό το κάλυπταν μυστικές αδελφότητες ή θρησκείες, οι οποίες γίνονταν "η φορητή οικογένεια" των στρατιωτών, που τους ακολουθούσε όπου πήγαιναν.


Τα Μιθραία
Οι Πέρσες Ζωροάστρες, πίστευαν ότι, οι θεοί δεν πρέπει να φυλακίζονται μέσα σε ναούς, και γι’ αυτό προτιμούσαν να λατρεύουν τους θεούς τους υπαίθρια, πάνω σε βουνά ή μέσα σε φυσικά σπήλαια, έτσι, και οι πρώτοι πιστοί του Μίθρα, χρησιμοποιούσαν φυσικά σπήλαια ως Ιερά του Μίθρα. Εκεί, μέσα στα σπήλαια, αφού τα διαμόρφωναν πρόχειρα, τελούσαν τη λατρεία του Μίθρα. Αργότερα, άρχισαν να κατασκευάζονται υπόγεια κτίσματα, τα οποία μιμούνταν τα φυσικά σπήλαια (εικ. 4). 

Εικόνα 3

Η γενική μορφή των ρωμαϊκών Μιθραίων είχε ως εξής. Ήταν υπόγειες ορθογώνιες αίθουσες, οι οποίες είχαν στην μια άκρη τους την είσοδο, ακολουθούσε ένας πρόναος ή σκευοφυλάκιο, ενώ, στην απέναντι από τη είσοδο πλευρά, ήταν σκαμμένη μια κόγχη, κάτω από την οποία ήταν τοποθετημένοι ένας ή περισσότεροι πέτρινοι βωμοί. Πάνω στην κόγχη και πίσω από τους βωμούς υπήρχε πάντοτε μια εικαστική παράσταση (τοιχογραφία, χαμηλό ανάγλυφο ή έξεργο γλυπτό) που απεικόνιζε τον Μίθρα να σκοτώνει τον Ταύρο. Πάνω από τον Μίθρα εικονίζονταν, συνήθως προσωποποιημένοι, ο Ήλιος και η Σελήνη. Ο Μίθρας, στις παραστάσεις αυτές, εικονίζεται να φοράει περσικό ένδυμα, ενώ στο κεφάλι φέρει τον λεγόμενο "Φρυγικό Σκούφο". Με το ένα του χέρι αρπάζει τον Ταύρο από τα ρουθούνια, ενώ, με το άλλο χέρι, μοιάζει να μπήγει ένα στιλέτο στον σβέρκο του ζώου. Ένας κόρακας (ο αστερισμός του Κόρακος) έρχεται και μιλάει με τον Μίθρα (προφανώς ο Κόρακας είναι κι αυτός κάποιος αστερισμός), και μεταφέρει την εντολή του Αχούρα Μάζντα «να θυσιαστεί ο Ταύρος». 

Οι περισσότεροι θρησκειολόγοι εκφράζουν την βεβαιότητα, ότι, γενικά η παράσταση της Ταυροκτονίας έχει αστρολογικό συμβολισμό και θα πρέπει να σχετίζεται με αστερισμούς, ζώδια, καθώς και διάφορα αστρονομικά γεγονότα. όπως π.χ. οι ισημερίες και τα ηλιοστάσια.


Εικόνα 4
Στην παράσταση της Ταυροκτονίας, εικονίζονται και δύο ανδρικές φιγούρες, ο Καύτης και Καυτοπάτης, οι οποίοι, στο κάτω μέρος της παράστασης, πλαισιώνουν την Ταυροκτονία. Ο Καύτης και Καυτοπάτης συμβολίζουν το θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο αντίστοιχα. Ο Καύτης εικονίζει το θερινό ηλιοστάσιο, το οποίο είναι η μεγαλύτερη μέρα του έτους, και έτσι, ο Καύτης κρατάει όρθιο τον πυρσό του, ως σύμβολο του θριάμβου του Ήλιου. Ο Καυτοπάτης κρατάει τον πυρσό του προς τα κάτω, επειδή το χειμερινό ηλιοστάσιο είναι η μεγαλύτερη νύχτα του χρόνου και το χειμερινό ηλιοστάσιο συμβολίζει την νίκη του σκότους. 

Στην παράσταση της λεγόμενης Ταυροκτονίας, εικονίζεται, επίσης, ο Σκορπιός, ο Όφις και ο Κύων (σκύλος), που σπεύδουν να γλείψουν, ή να μαγαρίσουν το αίμα του Ταύρου. Και τα τρία αυτά ζώα, επίσης ταυτίζονται με αστερισμούς.

Πολλοί θρησκειολόγοι υποστηρίζουν ότι, η εικόνα της Ταυροκτονίας δεν εικονίζει πραγματικά την θανάτωση του Ταύρου, αλλά εικονίζει τον τραυματισμό αυτού του αρχέγονου όντος, προκειμένου να απελευθερωθεί από μέσα του μια κοσμική δύναμη, από την οποία θα προέλθει το σύμπαν. Έτσι, σύμφωνα με την ερμηνεία αυτή, δεν εικονίζεται στην παράσταση της Ταυροκτονίας η σφαγή του Ταύρου, αλλά, εικονίζεται απλά η αφαίμαξη του Ταύρου. Τέτοιες αφαιμάξεις αγελάδων και ταύρων, αφαιμάξεις που διατηρούν το ζώο ζωντανό, είναι πολύ κοινές και σήμερα σε πρωτόγονες ποιμενικές φυλές της Κεντρικής Ασίας και της Υποσαχάριας Αφρικής. Οι φυλές αυτές, σε έκτακτες περιστάσεις, χαράσσουν μία μικρή πληγή στο λαιμό ενός ζώου, του αφαιρούν λίγο αίμα, το οποίο καταναλώνουν ως τροφή, χωρίς να αφήσουν το ζώο να πεθάνει από αιμορραγία. Ίσως αυτό ήταν και το πραγματικό περιεχόμενο του μύθου της Ταυροκτονίας, όταν τον έπλασαν οι αρχαίοι Άριοι νομάδες, και κατά συνέπεια, ο Ταύρος του Μίθρα δεν είναι ένα πραγματικά θυσιαζόμενο ζώο, αλλά είναι μια θεότητα, στην οποία οφείλεται η δημιουργία του κόσμου.

Ο Θεός Αχούρα Μάζντα έδωσε εντολή, δια του Κόρακα, στον γιό του τον Μίθρα, να ανοίξει τις φλέβες του Ταύρου, ώστε, να εκπηγάσει μέσα από το αίμα του Ταύρου ο κόσμος. Ο Μίθρας υπακούει στον Αχούρα, αλλά φαίνεται να απεχθάνεται αυτή την επώδυνη και αιματηρή πράξη, έτσι, ο Μίθρας αποστρέφει το πρόσωπό του από την πληγή. Έχει προταθεί ότι ο ταυροκτόνος Μίθρας, στην πραγματικότητα διασπάται σε δύο οντότητες και γίνεται Ταύρος ο ίδιος. Ο Μίθρας γίνεται θύτης και θύμα ταυτόχρονα. Αποστρέφει το βλέμμα του από τον αιμόφυρτο Ταύρο, σαν να θέλει να μετριάσει την οδύνη, ακριβώς επειδή ο ίδιος ο Μίθρας είναι ο θυσιαζόμενος Ταύρος. Συνεπώς, η λεγόμενη Μιθραϊκή Ταυροκτονία είναι μία μυστικιστική πράξη αυτοθυσίας του θεού Μίθρα. Η υπόθεση αυτή της ταύτισης του Μίθρα με τον Ταύρο, είναι πολύ πιθανό να είναι η επικρατέστερη ερμηνεία της Ταυροκτονίας.


Εικόνα 5
Σχεδόν σε όλες τις εικόνες της Ταυροκτονίας αναπαρίσταται και ο Ήλιος και η Σελήνη να καλύπτουν τις άνω γωνίες της παράστασης, πλαισιώνοντας κατά κάποιον τρόπο τον Μίθρα δηλώνοντας ότι είναι παρόντες μάρτυρες μπροστά στο γεγονός. Αυτή η λεπτομέρεια, της παρουσίας στην σκηνή του Ήλιου και της Σελήνης, θυμίζει έντονα την παρουσία του Ήλιου και της Σελήνης στις πρώιμες απεικονίσεις της σταύρωσης του Ιησού. Αν αναζητήσουμε πρωτοχριστιανικές εικόνες της σταύρωσης (εικ 6) φαίνεται ότι η παρουσία του Ήλιου και της Σελήνης ήταν γενικευμένη, προφανώς επειδή οι πρώτοι χριστιανοί ζωγράφοι είχαν υπόψιν τους την εικόνα της Μιθραϊκής Ταυροκτονίας. Η ενσωμάτωση στην πρωτοχριστιανική τέχνη μιθραϊκών εικονογραφικών στοιχείων είναι μάλλον μια συνειδητή πράξη, μία απόπειρα να εκχριστιανιστεί ότι είναι δυνατόν να εκχριστιανιστεί από την ανταγωνιστική αυτή θρησκεία.

Πέρα από τις ομοιότητες της μιθραϊκής και πρωτο-χριστιανικής τέχνης, παρατηρήθηκαν περίεργες ομοιότητες και στο επίπεδο των τελετουργιών των δύο αυτών θρησκειών. Μέσα στα Μιθραία βρέθηκαν πέτρινες τράπεζες, πάνω στις οποίες υποθέτουμε ότι τελούνταν κάποιου είδους ιερά γεύματα, τα οποία αποτελούσαν για τα μέλη της κοινότητας αφορμή για συνάντηση και επαφή, είχαν όμως, τα γεύματα αυτά, ταυτόχρονα και χαρακτήρα λατρευτικό και τελετουργικό. 

Η αρχαιολογία έχει βρει πλήθος ευρημάτων από αποφάγια τέτοιων γευμάτων, σε αποθέσεις κοντά στα ερείπια των Μιθραίων. Κάποιοι αρχαίοι συγγραφείς μας δίνουν και την πληροφορία ότι, σε κάποιες συγκεκριμένες τελετές των Μιθραϊστών γινόταν χρήση άρτου και οίνου (ή κατά μια άλλη εκδοχή άρτου και ύδατος). Φαίνεται ότι, για τους πιστούς του Μίθρα, ο καρπός του σίτου (ο άρτος) είχε ιδιάζουσα σημασία. Στην παράσταση της Ταυροκτονίας, πολλές φορές, η ουρά του Ταύρου εικονίζεται να καταλήγει στο σχήμα των σταχιών. Τέτοια γεύματα, παρόμοια με τα γεύματα των Μιθραϊστών, είχαν και οι Πρωτοχριστιανοί. Είναι αμφιλεγόμενο ζήτημα αν οι χριστιανοί υιοθέτησαν την χρήση του άρτου και του οίνου (την Θεία Ευχαριστία δηλαδή) από τους Μιθραϊστές ή αν συνέβη κάτι άλλο. Πάντως, την ομοιότητα αυτή (μεταξύ χριστιανική Θείας Ευχαριστίας και Μιθραϊκών Γευμάτων) την είχαν παρατηρήσει και οι πρώτοι πατέρες της εκκλησίας, όπως ο Ιερώνυμος, ο Τερτυλλιανός και ο Λακτάντιος, οι οποίοι προσπαθούν αμήχανα να δώσουν μια εξήγηση αυτού του θεολογικού προβλήματος, το πώς, δηλαδή, γίνεται, οι πρώτοι Εβραίοι Χριστιανοί να έχουν ως κεντρική τελετή της κοινότητάς τους μια εμφανώς μιθραϊκής παγανιστική τελετή. Οι αρχαίοι πατέρες της εκκλησίας δίνουν μία αμήχανη εξήγηση στο θεολογικό αυτό πρόβλημα. Λένε ότι, "ο Διάβολος γνώριζε ότι ο Χριστός θα θεσπίσει, κάποτε στο μέλλον, την Θεία Ευχαριστία, και γι' αυτό έσπευσε να προλάβει τον Χριστό, και παρέδωσε στους ειδωλολάτρες ένα σατανικό κακέκτυπο της Θείας Ευχαριστίας, για να βάλει σε πειρασμό τους χριστιανούς". 

Πολύ αργότερα, κάποιοι θεολόγοι και ιστορικοί του 19ου αιώνα , υποστήριξαν, χωρίς να γίνει ευρύτερα αποδεκτός ο ισχυρισμός τους, ότι, ίσως είναι οι Μιθραϊστές που υιοθέτησαν τον άρτο και τον οίνο από τους χριστιανούς, και όχι το αντίθετο. Όμως, κι αυτός ο ισχυρισμός δεν γίνεται πλέον αποδεκτός από τους σύγχρονους θεολόγους. Ο Γιάννης Κορδάτος, στο βιβλίο του "Ιησούς Χριστός και Χριστιανισμός", υποστηρίζει ότι, οι πρώτοι Εβραίοι Χριστιανοί, ζώντες αρχικά σε κατάσταση κοινοκτημοσύνης, ήταν υποχρεωμένοι να σιτίζουν όλους τους φτωχούς αδελφούς, γι’ αυτό, κάθε βράδυ, οργάνωναν σε κάποιο οίκημα ενός εύπορου αδελφού ένα δείπνο. Τα δείπνα αυτά ήταν οι λεγόμενες "Αγάπες", για τις οποίες μας δίνουν πληροφορίες πλήθος πρωτοχριστιανών συγγραφέων. Τα δείπνα αυτά (οι Αγάπες) δεν είχαν χαρακτήρα μυστηριακό ή τελετουργικό, ήταν απλά μια συνήθεια παραδωθήσα από τον Κύριο, που είχε καθαρά πρακτικό χαρακτήρα (δηλαδή το να ταΐζουν τους φτωχούς και άπορους αδελφούς). Μας λέει λοιπόν ο Μάρκος στο περιστατικό του πολλαπλασιασμού των άρτων (Μάρκον 6.30-44) ότι ο Ιησούς τάισε τα φτωχά πλήθη ("καὶ ἔφαγον πάντες καὶ ἐχορτάσθησαν"). Λέει λοιπόν ο Κορδάτος, ότι τέτοιο θαύμα πολλαπλασιασμού του άρτου δεν συνέβη πραγματικά, αλλά ο Ιησούς έπεισε με το κήρυγμά του τους λίγο πιο εύπορους, που τυχών βρίσκονταν μεταξύ του πλήθους και είχαν λίγο ψωμί στην τσέπη τους, να μοιραστούν το ψωμί τους με τους φτωχότερους, και έτσι έγινε το θαύμα αυτό, το να χορταστούν τα πλήθη δηλαδή. Φαίνεται ότι κάπως έτσι γεννήθηκε η ιδέα στον Ιησού να θεσπίσει την κοινοκτημοσύνη μέσα στην οργάνωσή του. Με την κοινοκτημοσύνη θα ταΐζονταν οι φτωχοί. 

Τέτοια γεύματα γίνονταν μάλλον πολύ συχνά όσο ζούσε ο Ιησούς. Τα γεύματα αυτά ήταν που έκαναν τα πλήθη (την φτωχολογιά) να ακολουθεί φανατικά των Ιησού όπου πήγαινε. Όλοι όσοι ακολουθούσαν τον Χριστό, δεν τον ακολουθούσαν μόνο επειδή άκουγαν τα κηρύγματά του, τον ακολουθούσαν και επειδή έτρωγαν καθημερινά ένα μικρό συσσίτιο. Το συσσίτιο αυτό, το παρείχαν τα κάπως πιο εύπορα μέλη της αδελφότητας. Ήταν, φαίνεται, κανόνας απαράβατος της οργάνωσης στην οποία αρχηγός ήταν ο Ιησούς, ότι, όποιος ήθελε να γίνει μέλος της αδελφότητας (μαθητής του Ιησού) έπρεπε να καταθέσει στο κοινό ταμείο της οργάνωσης όλη του την περιουσία, για να ταΐσουν με τα χρήματα αυτά τα φτωχά μέλη της αδελφότητας. Ξέρουμε, πχ, ότι, ένα τέτοιο ταμείο τηρούσε ο Ιούδας ο Ισκαριώτης ως ταμίας, ενώ, και αργότερα, μετά τον θάνατο του Ιησού, τον κανόνα της παράδοσης όλης της περιουσίας των νέων μελών στο κοινό ταμείο, την εφάρμοσαν και οι απόστολοι Πέτρος και Ιάκωβος. Μάλιστα, όποιο μέλος της εκκλησίας απέκρυπτε χρήματα από την οργάνωση, δολοφονούνταν κάτω από, ομολογουμένως, μυστηριώδεις συνθήκες (Πράξεις 5. 1-11: "Ἀνὴρ δέ τις Ἀνανίας ὀνόματι σὺν Σαπφείρῃ τῇ γυναικὶ αὐτοῦ ἐπώλησε κτῆμα καὶ ἐνοσφίσατο ἀπὸ τῆς τιμῆς, συνειδυίας καὶ τῆς γυναικὸς αὐτοῦ, καὶ ἐνέγκας μέρος τι παρὰ τοὺς πόδας τῶν ἀποστόλων ἔθηκεν. εἶπε δὲ Πέτρος· Ἀνανία, διατί ἐπλήρωσεν ὁ σατανᾶς τὴν καρδίαν σου, ψεύσασθαί σε τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον καὶ νοσφίσασθαι ἀπὸ τῆς τιμῆς τοῦ χωρίου; οὐχὶ μένον σοι ἔμενε καὶ πραθὲν ἐν τῇ σῇ ἐξουσίᾳ ὑπῆρχε; τί ὅτι ἔθου ἐν τῇ καρδίᾳ σου τὸ πρᾶγμα τοῦτο; οὐκ ἐψεύσω ἀνθρώποις, ἀλλὰ τῷ Θεῷ. ἀκούων δὲ ὁ Ἀνανίας τοὺς λόγους τούτους πεσὼν ἐξέψυξε, καὶ ἐγένετο φόβος μέγας ἐπὶ πάντας τοὺς ἀκούοντας ταῦτα").

Αργότερα, όμως, όταν άρχισαν να γίνονται μέλη της αδελφότητας (εκκλησίας) και πραγματικά εύπορα μέλη (μέλη της ρωμαϊκής αριστοκρατίας), ο κανόνας της παράδοσης όλης της περιουσίας στο κοινό ταμείο έγινε μη αποδεκτός. Τα κοινά συσσίτια (οι Αγάπες), που πληρώνονταν κάποτε από τους εύπορους αδελφούς, άρχισαν να μην γίνονται τόσο τακτικά ή εξαφανίστηκαν και τελείως. Οι ευαγγελιστές προσπάθησαν να δώσουν μια αστεία εξήγηση γι' αυτή την σκανδαλιστική κατάργηση των συσσιτίων, έπλασαν τον μύθο του Μυστικού Δείπνου. Σύμφωνα με τους ευαγγελιστές, ο ίδιος ο Ιησούς είναι που έδωσε την εντολή να τελείται μόνο μια σύντομη τελετή προς τιμήν του, με την κατανάλωση μόνο ενός άρτου και με ένα ποτήρι οίνου, από το οποίο έπρεπε να κοινωνήσει όλη η αδελφότητα. Έτσι, απαλλάχθηκαν οι πλούσιοι από το να παραδίδουν την περιουσία τους στο κοινό ταμείο, σταμάτησαν και τα συσσίτια, κι ας έλεγε άλλα πράγματα ο Ιησούς όσο ζούσε. Βέβαια, όταν εισήχθη η καινοτομία αυτή στην εκκλησία, υπήρξαν και αντιδράσεις από τους παλαιότερους χριστιανούς που είχαν μάθει να ζουν από την κοινοκτημοσύνη, αλλά, σύντομα καταπνίγηκαν αυτές οι φωνές, καθώς η χριστιανική αριστοκρατία άρχισε να δημιουργεί μια ολόκληρη νέα ιεραρχία μέσα στην εκκλησία. Εκεί Ακριβώς εμφανίζεται και το φλέγον ζήτημα "από πού πήραν την ιδέα του άρτου και του οίνου οι πρώτοι χριστιανοί"; Και εκεί είναι που έρχεται στο μυαλό των ερευνητών ο Μιθραϊσμός! Πήραν άραγε οι πρώτοι Χριστιανοί την ιδέα της Θείας Ευχαριστίας από τους Μιθραϊστές; Δεν είναι απολύτως βέβαιη η απάντηση!

Άλλωστε, ο Μιθραϊσμός δεν ήταν η μόνη μυστηριακή θρησκεία της Ρώμης, τέτοιες θρησκείες υπήρχαν δεκάδες εκείνη την εποχή στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Λίγο - πολύ, όλες οι μυστηριακές θρησκείες της εποχής πραγματοποιούσαν τέτοιου είδους τελετουργικά γεύματα, πχ, οι πιστοί του Διονύσου λογάριαζαν τον οίνο για ιερό πώμα του θεού τους, ενώ, και οι πιστοί της Δήμητρας λογάριαζαν το σιτάρι και τον άρτο για ιερό δώρο της θεάς. Φαίνεται ότι, οι πρώτοι Χριστιανοί, όταν μετασχημάτισαν την αδελφότητά τους, από μια αλληλο-υποστηρικτική κοινότητα σε μία μυστηριακή λατρεία, θα πρέπει να πήραν πολλές ιδέες από τις μυστηριακές λατρείες που δρούσαν γύρω τους. Έχοντας αυτά κατά νου, δεν είναι και απολύτως βέβαιο ότι οι Χριστιανοί εμπνεύστηκαν την Θεία Ευχαριστία από τον Μιθραϊσμό. Εκείνη την εποχή όλες οι μυστηριακές θρησκευτικές κοινότητες, λίγο πολύ, τελούσαν τέτοιου είδους γεύματα. Ίσως απλά οι χριστιανοί, όπως και οι Μιθραϊστές,  έκαναν ότι και οι άλλες θρησκευτικές κοινότητες της εποχής, έκαναν δηλαδή κάποιου είδους Ιερά Γεύματα. 

Μία άλλη άποψη είναι ότι η χριστιανική Θεία Ευχαριστία έχει εβραϊκή προέλευση και δεν θα πρέπει να αναζητούμε την προέλευση της στο Μιθραϊκό ή στο γενικότερο παγανιστικό περιβάλλον. Όμως, η άποψη ότι η Θεία Ευχαριστία κατάγεται από το Εβραϊκό Πασχάλιο Γεύμα δεν φαίνεται να ευσταθεί, επειδή το Πασχάλιο Γεύμα είχε εντελώς άλλο γαστρονομικό περιεχόμενο. Οι Εβραίοι, κατά το πασχάλιο γεύμα, έτρωγαν διάφορες τροφές, μεταξύ των οποίων, κρέας αρνιού, πικρά χόρτα και άζυμες πίτες, ενώ, επιπλέον, το πασχαλινό γεύμα τελούνταν μόνο μία φορά κάθε χρόνο. Αντιθέτως. η Θεία Ευχαριστία γινόταν κάθε Κυριακή (ημέρα αφιερωμένη στον Θεό Ήλιο) και τελούνταν απλώς με την κατανάλωση άρτου και οίνου (μόνο).

Μία άλλη αξιοπερίεργη λεπτομέρεια είναι ότι, από τους αρχαίους συγγραφείς κάποιοι λίγοι μας πληροφορούν ότι στα μιθραϊκά γεύματα δεν χρησιμοποιούνταν άρτος και οίνος, αλλά χρησιμοποιούνταν άρτος και ύδωρ. Φαίνεται ότι η μεγάλη γεωγραφική απόσταση μεταξύ των μιθραϊκών κοινοτήτων οδήγησε σε μικρό-διαφορές στην τέλεση των γευμάτων, εμφανίστηκαν δηλαδή διαφορετικές λειτουργικές παραδόσεις μέσα στον Μιθραϊσμό. Το ύποπτο είναι ό,τι, και στον πρωτο-χριστιανισμό παρατηρήθηκε επίσης αυτή η λειτουργική διαφοροποίηση. Υπήρχαν στην πρωτοχριστιανική εκκλησία επίσης κάποιες κοινότητες που τελούσαν την Θεία Ευχαριστία με νερό αντί για οίνο. Οι πρώτοι πατέρες αποκαλούσαν τις κοινότητες αυτές "Υδροπαραστάτες" και τους θεωρούσαν αιρετικούς.

Ο Χριστός ως ηλιακή θεότητα
Πέρα από τις ομοιότητες Μιθραϊσμού και Χριστιανισμού στο επίπεδο της λατρείας και τέχνης, ένα άλλο ζητούμενο είναι η ομοιότητα που έχουν οι δύο αυτές θρησκείες στο θρησκευτικό τους εορτολόγιο. Παρατηρούμε ότι το εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι έντονα ηλιοκεντρικό, και είναι θεμελιωμένο πάνω σε καλά προμελετημένο αστρονομικό υπόβαθρο. Βέβαια, η ταύτιση του Χριστού με τον ήλιο δεν είναι τόσο προφανής μέσα στα ευαγγέλια ή τις επιστολές του Παύλου. όμως στο ευαγγέλιο του Ιωάννη είναι πολύ έντονη η σύγκρουση Φωτός και Σκότους. Ο Ιησούς Χριστός είναι το Φως των ανθρώπων, οτιδήποτε αντιστρατεύεται τον Ιησού είναι σκότος. Αν μελετήσουμε το εορτολόγιο της εκκλησίας θα παρατηρήσουμε ότι γίνεται μία εσκεμμένη προσπάθεια να καλυφθούν οι ισημερίες και τα ηλιοστάσια με χριστιανικές εορτές. Ο κύκλος του έτους αντιμετωπίζεται από αυτούς που σχεδίασαν το εκκλησιαστικό εορτολόγιο ως μια πάλη μεταξύ Φωτός και Σκότους, όπου τελικά θριαμβευτής βγαίνει το Φως και ο Χριστός/Ήλιος. 

Το χειμερινό ηλιοστάσιο (τότε το χειμερινό ηλιοστάσιο ήταν η 25η του Δεκεμβρίου), είναι η μικρότερη μέρα του έτους, εκείνη η ημέρα εορτάζονταν από τους Μιθραϊστές ως η ημέρα γεννήσεως του Μίθρα. Ο πάπας Ιούλιος ο Ά, το 354μ.Χ, θέσπισε να εορτάζεται το χειμερινό ηλιοστάσιο ως η ημέρα γεννήσεως του Χριστού. Την εορτή αυτή εισήγαγε στην Ανατολή ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Ο συμβολισμός ήταν ταιριαστός, επειδή, η μικρότερη μέρα του έτους έμοιαζε να αρμόζει απόλυτα σε έναν νεογέννητο Θεό Ήλιο. Το Πάσχα, από την άλλη πλευρά, τοποθετήθηκε κοντά στη εαρινή ισημερία. Η εαρινή ισημερία είναι ένα σημείο κρίσιμο στην μάχη μεταξύ Φωτός και Σκότους, είναι το σημείο εκείνο κατά το οποίο η ημέρα γίνεται λίγο πιο μεγάλη από την νύχτα και  το Φως αρχίζει να νικάει το Σκότος, και έτσι, η Σταύρωση του Χριστού γίνεται το κομβικό σημείο κατά το οποίο κρίθηκε η νίκη του Φωτός κατά του Σκότους. Στο θερινό ηλιοστάσιο (η μεγαλύτερη μέρα του έτους) οι πατέρες θέσπισαν να τιμάται το Άγιο Πνεύμα, για να δειχθεί ο απόλυτος θρίαμβος του Φωτός πάνω στο Σκότος, ενώ, κατά την φθινοπωρινή ισημερία, όπου το Σκοτάδι αρχίζει πάλι να παίρνει το προβάδισμα, η εκκλησία τοποθέτησε την εορτή του Σταυρού, για να θυμίζει ο Σταυρός στους πιστούς ότι, θα ακολουθήσει πάλη η νίκη του Φωτός, και ότι η άνοδος του σκότους θα είναι μία δοκιμασία, την οποία όμως θα διαδεχθεί η νίκη του Φωτός. Οι τέσσερις αυτές εορτές κόβουν τον κύκλο του έτους σε τέσσερα ίσα τεταρτημόρια  και σχηματίζουν έναν νοητό σταυρό. Η συνάφεια όμως των εορτών αυτών με την αστρονομία και τον Μιθραϊσμό μας κάνει να υποψιαζόμαστε ότι ίσως και το ίδιο το σύμβολο του Σταυρού έχει Μιθραϊκό υπόβαθρο.

-Αντώνης Σμυρνιός


Υπόμνηγμα εικονογράφισης

(2) Ηλιακή θεότητα που ταυτίζεται με τον Μίθρα και φοράει ρωμαϊκή στρατιωτική στολή. Παλμύρα. 100 μ.Χ.

(3) Υπόγειο Μιθραίο στo Marino. 

(4) Η Ταυροκτονία από το Μιθραίο του Fiano Romano. 3ος αιώνας μ. Χ. Πάνω από τέτοια Μιθραία, αργότερα, οι χριστιανοί έχτισαν χριστιανικούς ναούς.

(5) Εικόνα από ελεφαντόδοντο. Πιθανώς έργο Κωνσταντινοπολιτικού εργαστηρίου. 10Ος αιώνας. Metropolitan Museum of New York.



Browse by keyword / Βρείτε αυτό που ψάχνετε

Activism Amfissa An Athenian Outsider Andros Animation & Comics Antiparos Art Fairs Art Therapy ArtMarket Athens Auctions Audio/Video Australia Awards Books&Manuscripts Call for entries & Competitions Ciné qua non Cinema Collage Collectives Columnists: www treasures Commentary & Documentation Conferences CulturalContent/Tourism Cyprus DESIGN Digital Art DJs Documentary EDITO ElefsisCultureCapital ENGLISH Fashion Festivals & Biennales Florina Fundraising Gastronomy Halkida Iconography Ioannina Jewllery Lesvos LGBTQI+ Lifestyle London Calling Loutraki Multimedia & Installations Art Museums Myconos Naxos News Opera Party Performance Printmaking Projects Restoration/Συντήρηση Rethymnon Retrospective Sculpture & Ceramics Shqipëri Sikinos StreetArt Symposiums Syros Tattoo Teri Paschos textileArt Thessaloniki US Venue Virtual Watercolor whoISwho Workshops & Masterclasses Αγρίνιο Αίγινα Αίγιο Αλεξανδρούπολη ΑΝΑΦΗ ΑνδριανήΤζίμα Άνδρος ΑΝΤΙΚΑ Αντίπαρος Απόψεις ΑΠΟΨΗ Άργος Αρχαιολογία Αρχιτεκτονική Βέροια Βόλος Γειτονιές Δελφοί ΔΗΜΗΤΡΙΑ Δημοπρασίες Διαλέξεις/ΔημόσιεςΣυζητήσεις Δίον-Λιτόχωρο Δράμα Έβρος Εγκαίνια Έδεσσα Ειδικά Θέματα ΕικαστικέςΔράσεις Εκδηλώσεις Εκθέσεις Εκπαίδευση ΕΛΕΥΣΙΝΑ Επίδαυρος Έρευνα Ζάκυνθος Ζωγραφική Ηράκλειο Θέατρο Θρησκεία Ιδρύματα Ιεράπετρα Ιστορία Ιστορίες για γάτες ΙΩΑΝΝΙΝΑ Καβάλα Καλαμαριά Καλαμάτα Καλλιγραφία Καστελλόριζο Καστοριά Κέρκυρα ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ Κίμωλος Κοζάνη ΚΟΡΟΝΟΪΟΣ Κρήτη Κως Λάρισα Λέσβος Λευκάδα Λήμνος Λόγος Λύκειον Ελληνίδων Μεσολόγγι Μουσική Ναύπακτος Ναύπλιο Νεκρολογία ΞΑΝΘΗ Ξεναγήσεις Ολυμπία Ορεστειάδα Παιδαγωγικά Παιδιά Πάρος Παρουσιάσεις Πάτμος Πάτρα ΠεριΟινουΣκιας Πόρος Πρόσωπα Προσωπικότητες Ρόδος Σάμος Σαντορίνη Σκηνογραφία Σκιάθος Σπέτσες Στήλη Άλατος Στυλ & Εποχές Συλλογές Συναυλίες Συνέντευξη ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Τέχνες Τέχνη Τεχνολογία Τζια ΤΗΝΟΣ Τρίκαλα Τρίπολη ΥΔΡΑ Υποτροφίες Φλώρινα ΦΟΛΕΓΑΝΔΡΟΣ Φωτογραφία Χαλκίδα Χανιά Χειροτεχνίες Χίος Χορηγίες Χορός Ψηφιδωτό Ψυχολογία Ψυχολογία στην καθημερινότητα