Η παλιά Βυζαντινή γιορτή ονομαζόταν “Απόθεση” και κατά άλλους συγγραφείς “Απόδοση”, ημερομηνία κατά την οποία οι Βυζαντινοί μαζεύονταν σε πλατείες και δημόσια μέρη και τραγουδούσαν όλοι μαζί ευχετήρια τραγούδια που είχαν σχέση με την Ανοιξη, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της εικασίας ότι η ελληνορθόδοξη εκκλησία βρήκε έναν ακόμη τρόπο να “καπελώσει” τις πανάρχαιες γιορτές της πρώιμης Άνοιξης στον Ελλαδικό χώρο, οι οποίες λάμβαναν χώρα για αιώνες πριν τη Βυζαντινή Αυτοκρατορίας, διατηρώντας αρχικά ένα μέρος του χαρακτήρα τους -άσματα, κατανάλωση των προϊόντων της γής (εξ ου και η φασολάδα, και τα υπόλοιπα φυτικά παρασκευάσματα που γενικώς συνηθίζονται περισσότερο από τον ταραμά, που είναι πιο σύγχρονη συνήθεια) εκθρησκευτικοποιώντας τη, και “αποστειρώνοντάς” τη, και -εικάζεται ότι- μάλλον κάπως έτσι πρέπει να προέκυψε και το όνομα της! Στις ελληνικές γιορτές θα επανέλθω παρακάτω, που αναλύω πως προέκυψε η λέξη “κούλουμα”...
Το πέταγμα του αετού είναι μάλλον μεταγενέστερο έθιμο. “Κούλουμα” ονομάζεται -αρχικά στη Νότια Ελλάδα και από τη προηγούμενη γενιά από εμάς επικράτησε ως “αθηναϊκή” λέξη σε όλη την Ελλάδα- η έξοδος στις εξοχές, στα βουνά και στους λόγγους, εκδρομέων από τις πόλεις για τον εορτασμό της Καθαρής Δευτέρας η καθαροδευτεριάτικη έξοδος στην εξοχή και το πέταγμα του χαρταετού, δηλαδή το “πικ-νικ” εκείνης της μέρας, και όχι η ίδια η Καθαρή Δευτέρα! Γι' αυτό και παραμένει στη γενιά μας πλέον η ερώτηση "που θα κάνετε κούλουμα;" -αν δεν πας κάπου, εθιμικά, ειναι απλώς "Καθαρή Δευτέρα"!
Αξίζει να σημειωθεί ότι η μέρα εκείνη γιορτάζεται με πολλά τοπικά έθιμα σε όλη την Ελλάδα, πολλά από τα οποία περιλαμβάνουν καρναβαλικές εκδηλώσεις με επίκεντρο τον φαλλό, όπως ακριβώς συνέβαινε πριν η Εκκλησία επιβάλλει τον θρησκευτικό & αποστειρωμένο χαρακτήρα της γιορτής, για τον εορτασμό της Άνοιξης που έρχεται, και τη πρόσκληση της Τύχης για να ευνοήσει τη σπορά / σοδειά.
Από την άλλη πλευρά, όπου τα έθιμα αυτά διατηρούσαν την πρωτόγονη δύναμη τους (όπως στη Θράκη, τη Μακεδονία και την Ήπειρο), ήταν πολύ δύσκολο ό,τι βούλευμα και να έστελνε ο Αυτοκράτορας οι άνθρωποι να σταματήσουν να τα γιορτάζουν, τόσο λόγω παράδοσης, όσο και λόγω δεισιδαιμονίας. Ας μην ξεχνάμε ότι για πολλούς αιώνες, τόσο στην “επικράτεια” της Ορθοδόξου, όσο και στην “επικράτεια” της Καθολικής Εκκλησίας, οι άνθρωποι συνέχιζαν παράλληλα με τη χριστιανική θρησκεία να χρησιμοποιούν “μαντικές” μεθόδους, γητειές, μαγεία, να πιστεύουν σε μαγικά πλάσματα -π.χ. Καλικάντζαρους, Νεράιδες (εκ της λέξεως Νηρηίδες, όπως ημι-αποδεδειγμνένα εικάζεται), Ξωτικά, Νάνους- τα οποία μάλιστα η Εκκλησία, αδυνατώντας να πείσει τους τοπικούς πληθυσμούς να πάψουν να ασχολούνται με αυτά, αναγκάστηκε να τα παραδεχτεί και να τα ξορκίζει με τελετές, ως ακάθαρτες εκδηλώσεις του Σατανά, χωρίς ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα στο επίπεδο της “καθαίρεσης” τους από τη συνείδηση του “χριστεπώνυμου” πληρώματος της ή την ανατροφή των παιδιών τους, γεγονός που διέσωσε μετά από τόσους αιώνες τα αρχαία έθιμα σχεδόν αλώβητα.
Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία της Αποκριάς, “καρναβαλικής περιόδου” η οποία έληγε με την Καθαρή Δευτέρα. Ουσιαστικά βέβαια πρόκειται για ανομολόγητο συμβιβασμό, αφού η Εκκλησία συνέχισε να πολέμαει τη μερικώς ξενόφερτη συνήθεια του καρναβαλιού με τη σημερινή εννοιολόγηση του, υπανισσόμενη ότι το μασκάρεμα -κυρίως σε ζώα, στην αρχική μορφή των καρνιβαλικών εθίμων, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ιταλία, γενέτειρα του σύγχρονου καρναβαλιού- εκμαυλίζει την ηθική υπόσταση των πιστών, και πολεμώντας την Αποκριά λυσσαλέα, τουλάχιστον από την Αναγέννηση και εξής, που οι συγκεκριμένες γιορτές αποκόπηκαν από τον αρχαίο και ελαφρώς πρωτόγονο χαρακτήρα τους. Η δε επιλογή τοπικών αρχόντων -για να λύσουν το πρόβλημα μεταξύ των ιερέων και των πληθυσμών- να λάβουν διοικητικά μέτρα ενάντια στις Απόκριες, κατέληξαν στον Ελλαδικό χώρο, οι καρναβαλικές εκδηλώσεις να εορτάζονται μέχρι την λεγόμενη στα σύγχρονα χρόνια “Κυριακή της Αποκριάς”, και να σταματούν τη Καθαρή Δευτέρα, ουσιαστικά “εκποιώντας”, προς εκτόνωση του εθίμου που η Εκκλησία δεν κατάφερε να ξεριζώσει, την “Ημέρα του Κυρίου”, δηλαδή τη Κυριακή! Τώρα αντιλαμβάνεστε γιατί με κάθε μέσο η Εκκλησία πολεμάει το έθιμο της Αποκριάς!
Για τη καταγωγή της λέξης κούλουμα υπάρχουν πολλές εκδοχές. Κατά τον λαογράφο Νικόλαο Πολίτη η λέξη προέρχεται από αναγραμματισμό της λατινικής λέξης cumulus που σημαίνει συσσώρευση, αφθονία, αλλά και "κατάληξη". Εκφράζει δηλαδή το τέλος, τον επίλογο της Απόκριας. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή προέρχεται από μια άλλη λατινική λέξη, την λέξη columna δηλαδή «κολώνα». Κι αυτό επειδή το πρώτο γλέντι της Καθαράς Δευτέρας στην Αθήνα, έγινε στις Στήλες του Ολυμπίου Διός. Βασισμένοι σε αυτή την εκδοχή νεότεροι ιστορικοί παρουσιάζουν τη λέξη αλλά και το έθιμο ως καθαρά αθηναϊκό. Αθηναιογράφοι αναφέρουν ότι οι Αθηναίοι πριν από τον Α' Παγκόσμιο, γιόρταζαν την Καθαρή Δευτέρα στις πλαγιές του λόφου του Φιλοπάππου, όπου έτρωγαν και έπιναν καθισμένοι στους βράχους, μέχρι τη δύση του ηλίου. Αμέσως μετά, οι Ρουμελιώτες γαλατάδες που ζούσαν στην Αθήνα έστηναν χορό στους στύλους του Ολυμπίου Διός, στις "κουλώνες", όπως πρόφεραν τη λέξη με τη χαρακτηριστική προφορά τους!
Η ιστορία του χαρταετού είναι λίγο πολυπλοκότερη. Υπάρχουν κάποιοι που μιλούν για χαρταετούς στην Αρχαία Ελλάδα, και δεν έχω ιδιαίτερο λόγο να τους αμφισβητήσω -πέρα από τις σχετικές τοιχογραφίες, τις βασικές αρχές τις κατείχαν οι αρχαίοι Έλληνες- κάποιοι άλλοι μιλούν για έθιμο που έφερε στην Ευρώπη ο Μάρκο Πόλο, κλπ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Γιάννης Καιροφύλας, Η Αθηναϊκή αποκριά
Eduard Schure, Από τη Σφίγγα στον Χριστό
Νικόλαος Πολίτης, Παραδόσεις (σχετικά με τον Νικόλαο Πολίτη διαβάστε ΕΔΩ)
A. A. Vasiliev, Η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Δ.Σ. Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία
Γεώργιος Α. Μέγας, Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας
Οι χαρταετοί όλου του κόσμου (άρθρο της αμερικάνικης wikipedia ΕΔΩ)