Sunday 28 June 2020

Ψυχολογία στην καθημερινότητα | Διατροφικές διαταραχές: (Δεν) Τρώω άρα υπάρχω

Η διαταραχή ή δυσλειτουργία ενός ατόμου στη σχέση με το φαγητό είναι η κατάσταση όπου η κατανάλωση της τροφής αποκλίνει από τον στόχο της επιβίωσης ή λειτουργεί παραβιαστικά ως προς αυτόν. Είμαστε τότε αντιμέτωποι με το γιατί ως προς το «πολύ λίγο» (ανορεξία), ή ως προς το «πάρα πολύ» (βουλιμία), ή ως προς το «τι σε υπερβολή» (ορθοφαγία) αλλά και σε όλες τις παραλλαγές των επιμέρους περιπτώσεων που προσδιορίζουν τη δυσκολία του ατόμου στη σχέση του με την τροφή.

Η συζήτηση γύρω από τις διατροφικές διαταραχές έχει έρθει στο προσκήνιο τις τελευταίες δεκαετίες καθώς οι μελέτες γύρω από την αιτιολογία εμφάνισής τους επικεντρώνεται στην επίδραση των προτύπων ομορφιάς και διαβίωσης που πρεσβεύει ο δυτικός πολιτισμός. Είναι λοιπόν αναμενόμενο να αιφνιδιάζει η διαπίστωση ότι οι πρώτες αναφορές στη νευρική ανορεξία ανάγονται αρκετά χρόνια πριν. Συγκεκριμένα, στα τέλη του 19ου αιώνα, ο όρος «υστερική ανορεξία», (Lasegue, 1873/Gull 1874) περιγράφει την απώλεια όρεξης χωρίς ξεκάθαρη γαστρική αιτία, η οποία αποδίδεται στη φυσιολογία του εγκεφάλου και αναγνωρίζεται, όπως μαρτυρά ο όρος «υστερική» (υστέρα=μήτρα), ως μια αποκλειστικά γυναικεία πάθηση. Αντίστοιχες αναφορές στη νευρογενή βουλιμία, ακολουθούν λίγα χρόνια μετά (Janet, 1903).



Τι είναι λοιπόν αυτό που διαταράσσεται στη σχέση με την τροφή;Στην περίπτωση της ανορεξίας το άτομο αποκτά μια παραποιημένη σχέση με το φαγητό που δεν εκλαμβάνεται ως αναγκαίο και επιθυμητό αλλά ως επικίνδυνο και βλαπτικό και επομένως αποφεύγεται, με τίμημα ένα σώμα που υποσιτίζεται και υπολειτουργεί. Η διαστρεβλωμένη σχέση προς το φαγητό συμβαδίζει με μια εξίσου διαστρεβλωμένη αντίληψη των αναγκών και λειτουργιών του σώματος. Η πείνα αλλά και άλλες αισθήσεις, όπως το κρύο ή η κόπωση δεν αναγνωρίζονται από το άτομο, που χάνει την ικανότητα να αξιολογεί τις ανάγκες του ώστε να προσφέρει στο σώμα του αυτό που χρειάζεται.

Η κατανόηση της δυσκολίας του ατόμου στη σχέση με το φαγητό είναι άμεσα συνδεδεμένη με την κατανόηση της λειτουργίας της τροφής ως σημείο ανταλλαγής συναισθημάτων και επικοινωνίας. Όταν μια ανάγκη ή ένα συναίσθημα δεν εκφράζεται ή δεν συνειδητοποιείται, ενίοτε η διαχείρισή του πραγματοποιείται συμβολικά, μέσω της τροφής. Στην ανορεξία,μια φυσιολογική λειτουργία όπως η πείνα, αποσυνδέεται από τις σωματικές αισθήσεις. Η ανάγκη για τροφή βιώνεται ως εξάρτηση, κάτι που για το άτομο που νοσεί εκλαμβάνεται ως ανεπίτρεπτο. Καθώς αδυνατεί να σκεφτεί πάνω στα συναισθήματά του, προσπαθεί να τα χειριστεί ελέγχοντας την ποσότητα της τροφής που καταναλώνει, με άμεσο αντίκτυπο στη σωματική του υγεία. Συνεπώς, αυτό που για τους περισσότερους είναι το δεδομένο, στη συγκεκριμένη συνθήκη έχει ανατραπεί.

Είναι ακριβώς αυτή η αντιστροφή της λογικής που προκαλεί σύγχυση και συχνά φέρνει σε απόγνωση τα άτομα του κοντινού περιβάλλοντος που αισθάνονται ότι αποτυγχάνουν στο πιο απλό και αυτονόητο, να πείσουν τον ασθενή να φάει. Αν και η οργανική απορρύθμιση πολλές φορές κινδυνεύει να επικεντρώσει την προσοχή συγγενών και ειδικών στην σωματική επιβίωση του ατόμου, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι το πνεύμα νοσεί εξίσου και πιθανόν κατά προτεραιότητα. Επομένως, το ζητούμενο δεν είναι μόνο η με κάθε τρόπο πρόσληψη βάρους. Απεναντίας, είναι απαραίτητο να επαναδομηθεί η σχέση του ατόμου με το φαγητό ως ανάγκη, επιλογή, απόλαυση, και όχι ως μέσο συναισθηματικής διαχείρισης. 

Στον αντίποδα, αλλά ίσως όχι και τόσο μακριά, περισσότερο στο άλλο άκρο του ίδιου συνεχούς, βρίσκεται η βουλιμία. Εδώ το «πολύ» της κατανάλωσης τροφής βρίσκεται μεν στο άλλο άκρο σε σχέση με το «ελάχιστα» ή «καθόλου» της ανορεξίας, ωστόσο και αυτό είναι αποτέλεσμα μιας στρεβλής σχέσης με την τροφή και χρησιμοποιείται με παρόμοιο τρόπο. Το άτομο ακυρώνει την ευχαρίστηση που φέρνει η ικανοποίηση της πείνας, έτσι ώστε η υπερβολική κατανάλωση λειτουργεί ως μέσο παραβίασης του σώματος και χειρισμού μη εκφρασμένων συναισθημάτων και επιθυμιών.

Το άτομο που νοσεί χαρακτηρίζεται από αυστηρότητα αλλά και καταναγκαστικά σχήματα στη συμπεριφορά, με έντονη τάση για έλεγχο στις σχέσεις με τους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του. Διακρίνεται από έναν απόλυτο και άκαμπτο τρόπο σκέψης, χωρίς διαβαθμίσεις, όπου επικρατεί η λογική του «όλα ή τίποτα». Απαιτεί από τον εαυτό του να τηρήσει ένα αυστηρό πρόγραμμα δίαιτας με στόχο την απώλεια βάρους, ωστόσο η παραμικρή παρέκκλιση ακυρώνει εντελώς την όλη προσπάθεια. Καταλήγει τότε στην υπερφαγία, που λειτουργεί ως αυτο-επιβαλλόμενη τιμωρία για την μικρή παρασπονδία. Παράλληλα, είναι αντιμέτωπο με αισθήματα ενοχής (εφόσον αφέθηκε στην απαγορευμένη επιθυμία) η οποία ακολουθείται από καθαρτική συμπεριφορά (π.χ. έμετος) ή αυστηρό περιορισμό της τροφής, σε μια ύστατη προσπάθεια εξιλέωσης και αποκατάστασης του διατροφικού «παραπτώματος». Το επεισόδιο υπερφαγίας τελειώνει συνήθως μέσα σε μια συναισθηματική κατάσταση αμφιθυμίας – ανακούφισης και ντροπής.

Η απόλυτη αυστηρότητα προς το σώμα, η έλλειψη επιείκειας σε σχέση μελάθη, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η αίσθηση υποαπόδοσης όχι μόνο ως προς τη διατροφή αλλά και στους υπόλοιπους τομείς της ζωής είναι στοιχεία που χαρακτηρίζουν το άτομο που πάσχει. Θέτει πολύ υψηλές απαιτήσεις απόδοσης και ελέγχου σε σχέση με τον εαυτό αλλά και τους άλλους και όταν αυτές αποτυγχάνουν (γεγονός συχνά αναπόφευκτο) επισύρεται «τιμωρία» μέσο της τροφής, η κατανάλωση της οποίας δεν είναι συνυφασμένη με την ικανοποίηση αλλά με την ενοχή, το σφάλμα. Η απώλεια βάρους δεν είναι ποτέ αρκετή, ο στόχος πάντα απομακρύνεται, ενίοτε και σαμποτάρεται με τις κρίσεις υπερφαγίας, καθώς η τροφή χρησιμοποιείται σαν τρόπος επίθεσης προς τον εαυτό, ή για να γεμίσει ένα συναισθηματικό κενό.

Ως προς την εμφάνιση της διαταραχής, ένα μέρος της ερμηνείας αφορά στην κοινωνική της διάσταση, με αναφορά σε κοινωνικά στερεότυπα συμπεριφορών και ρόλων. Τα αλλεπάλληλα μηνύματα που κατακλύζουν το άτομο καθημερινά παρουσιάζουν αντιφατικούς ρόλους που οι γυναίκες (ενίοτε και οι άντρες) -πρότυπα των διαφημίσεων, κατορθώνουν να εκπληρώσουν στο ακέραιο. Παράλληλοι ρόλοι όπως αυτοί του στοργικού μητέρας, αφοσιωμένης συζύγου, επιθυμητής ερωμένης, επιτυχημένης επαγγελματία και συνάμα παραδοσιακής νοικοκυράς που συμπυκνώνονται συχνά σε ένα πρόσωπο, αυξάνουν σε υπεράνθρωπο βαθμό τις προσδοκίες των ατόμων από τον εαυτό τους αλλά και τις απαιτήσεις που φαντάζονται ότι οι άλλοι διατηρούν για εκείνα, σε σχέση με το ρόλο τους.

Άλλωστε, οι αντιφάσεις και τα παράδοξα στη σχέση με το φαγητό, προκύπτουν από πολύ νωρίς, στα πλαίσια της οικογένειας. Κάθε παιδί κατά το μεγάλωμά του, έρχεται αντιμέτωπο με την αρχική αγωνία του γονιού για το αν έχει φάει αρκετά, συχνά με έμφαση στο τάισμα, με προσπάθειες  πειθούς και εξαγοράς προκειμένου να φάει περισσότερο. Με την είσοδο στην εφηβεία, η εν λόγω αγωνία αντιστρέφεται. Το ζητούμενο πλέον είναι πως να φάει λιγότερο ώστε να μην παχύνει. Κατά συνέπεια, το άτομο χάνει την ευκαιρία να αποφασίζει για τον εαυτό του, να αναγνωρίζει τις ανάγκες του και να ανταποκρίνεται σε αυτές χωρίς αμφισβήτηση και υποδείξεις από όσους «ξέρουν» καλύτερα.

Ο ενήλικας, με αφορμή την ασθένειά του, καλείται να σκεφτεί πάνω στο νόημα της σχέσης του με την τροφή. Να επανερμηνεύσει τα αντικρουόμενα μηνύματα που έχει λάβει και να αναθεωρήσει όσα έχει παρεμηνεύσει αναφορικά με τους ρόλους που αναλαμβάνει και τις απαιτήσεις των άλλων προς εκείνον. Να διακρίνει ανάμεσα στο «θέλω» και στο «πρέπει» και να κατανοήσει καλύτερα τα σημεία που τον δυσκολεύουν στη σχέση με τον περίγυρο αλλά και με τον εαυτό του.Αναγνωρίζοντας τα συναισθήματά του και επιτρέποντας στον εαυτό του να τα εκφράσει, αναλαμβάνει την ευθύνη γι’ αυτό που χρειάζεται και επιθυμεί. Όταν αντιληφθεί με ποιόν τρόπο οι δυσκολίες αναφορικά με την τροφή σχετίζονται με παλαιότερες εμπειρίες και συναισθήματα στις σχέσεις του με τους σημαντικούς άλλους, και ανακτήσει την ικανότητα να σκέφτεται αναφορικά με αυτά, τότε η διαδικασία του φαγητού μπορεί να αποκτήσει ξανά το αναγκαίο, αυτονόητο νόημα που έχει (για λίγο) χαθεί.Επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση με την τροφή, αποκαθιστά συγχρόνως τη σχέση με τον εαυτό του.



_______________________
Βιβλιογραφία:
Gull, W. W. (1873).Proceedings of the Clinical Society of London.BritishMedicalJournal, i, 527-529.
Lasegue, E. C. (1873). On hysterical anorexia.Medical Times Gazette, 2, 265-269.
Pitman, R. K. (1984). Janet's Obsessions and Psychasthenia: A synopsis. PsychiatricQuarterly, 56 (4), 291-314.

Browse by keyword / Βρείτε αυτό που ψάχνετε

Activism Amfissa An Athenian Outsider Andros Animation & Comics Antiparos Art Fairs Art Therapy ArtMarket Athens Auctions Audio/Video Australia Awards Books&Manuscripts Call for entries & Competitions Ciné qua non Cinema Collage Collectives Columnists: www treasures Commentary & Documentation Conferences CulturalContent/Tourism Cyprus DESIGN Digital Art DJs Documentary EDITO ElefsisCultureCapital ENGLISH Fashion Festivals & Biennales Florina Fundraising Gastronomy Halkida Iconography Ioannina Jewllery Lesvos LGBTQI+ Lifestyle London Calling Loutraki Multimedia & Installations Art Museums Myconos Naxos News Opera Party Performance Printmaking Projects Restoration/Συντήρηση Rethymnon Retrospective Sculpture & Ceramics Shqipëri Sikinos StreetArt Symposiums Syros Tattoo Teri Paschos textileArt Thessaloniki US Venue Virtual Watercolor whoISwho Workshops & Masterclasses Αγρίνιο Αίγινα Αίγιο Αλεξανδρούπολη ΑΝΑΦΗ ΑνδριανήΤζίμα Άνδρος ΑΝΤΙΚΑ Αντίπαρος Απόψεις ΑΠΟΨΗ Άργος Αρχαιολογία Αρχιτεκτονική Βέροια Βόλος Γειτονιές Δελφοί ΔΗΜΗΤΡΙΑ Δημοπρασίες Διαλέξεις/ΔημόσιεςΣυζητήσεις Δίον-Λιτόχωρο Δράμα Έβρος Εγκαίνια Έδεσσα Ειδικά Θέματα ΕικαστικέςΔράσεις Εκδηλώσεις Εκθέσεις Εκπαίδευση ΕΛΕΥΣΙΝΑ Επίδαυρος Έρευνα Ζάκυνθος Ζωγραφική Ηράκλειο Θέατρο Θρησκεία Ιδρύματα Ιεράπετρα Ιστορία Ιστορίες για γάτες ΙΩΑΝΝΙΝΑ Καβάλα Καλαμαριά Καλαμάτα Καλλιγραφία Καστελλόριζο Καστοριά Κέρκυρα ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ Κίμωλος Κοζάνη ΚΟΡΟΝΟΪΟΣ Κρήτη Κως Λάρισα Λέσβος Λευκάδα Λήμνος Λόγος Λύκειον Ελληνίδων Μεσολόγγι Μουσική Ναύπακτος Ναύπλιο Νεκρολογία ΞΑΝΘΗ Ξεναγήσεις Ολυμπία Ορεστειάδα Παιδαγωγικά Παιδιά Πάρος Παρουσιάσεις Πάτμος Πάτρα ΠεριΟινουΣκιας Πόρος Πρόσωπα Προσωπικότητες Ρόδος Σάμος Σαντορίνη Σκηνογραφία Σκιάθος Σπέτσες Στήλη Άλατος Στυλ & Εποχές Συλλογές Συναυλίες Συνέντευξη ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Τέχνες Τέχνη Τεχνολογία Τζια ΤΗΝΟΣ Τρίκαλα Τρίπολη ΥΔΡΑ Υποτροφίες Φλώρινα ΦΟΛΕΓΑΝΔΡΟΣ Φωτογραφία Χαλκίδα Χανιά Χειροτεχνίες Χίος Χορηγίες Χορός Ψηφιδωτό Ψυχολογία Ψυχολογία στην καθημερινότητα