EDITORIAL | Είναι επάγγελμα ο εικαστικός καλλιτέχνης;

David Mesguich, γλυπτική κατασκευή, Βέλγιο, 2014

Κατά κοινή ομολογία, σε θέματα αναγνώρισης, υποστήριξης και πρόσληψης της τέχνης η Ελλάδα υπολείπεται. Το σημαντικότερο όλων είναι ότι είμαστε "πίσω" έναντι άλλων χωρών  στις παραδοχές που θα επιτρέψουν την αναγνώριση του προβλήματος, ώστε να αξίζει να συζητήσουμε τις λύσεις του. "Υπάρχει ένας ελέφαντας στο δωμάτιο" (κατά την γνωστή αμερικάνικη έκφραση). Απλώς εμείς επιλέγουμε να σχολιάσουμε την πόρτα, το παράθυρο, το χρώμα του φωτιστικού. Ο ελέφαντας, δεν μας κάνει καμία εντύπωση. Θέλουμε να ανοίξουμε περισσότερες πανεπιστημιακές σχολές, αναρωτιόμαστε γιατί το κράτος δεν πληρώνει τους καλλιτέχνες, εκστομίζουμε κι ένα "ο Έλληνας δεν έχει καλλιτεχνική παιδεία" ως ερμηνεία του γιατί δεν χρυσοπληρώνει τα έργα των ομοεθνών του,  συγχρόνως κατονομάζουμε ως σημαντικότερο πρόβλημα την εμπορευματοποίηση της Τέχνης και συνεχίζουμε να κοιμόμαστε ύπνο βαθύ....

O τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει η Πολιτεία, η Κοινωνία, οι εκπαιδευτικοί θεσμοί τον καλλιτέχνη, και, φυσικά, ο ίδιος ο καλλιτέχνης τον εαυτό του, είναι το σημαντικότερο πρόβλημα. Η δυνατότητα του δημιουργικού ανθρώπου να εξελίσσεται κοινωνικά αποδεκτός ως τέτοιος, χωρίς να είναι υποχρεωμένος σε επαγγελματική ανέλιξη και ακαδημαϊκή αριστεία, δίχως η πρακτική του να θεωρείται αποκλειστικά βιοποριστικό επάγγελμα.

Ο εικαστικός καλλιτέχνης  συγκρούεται διαρκώς με τον εαυτό του και την κοινωνία, εξαιτίας της βασανιστικής αντινομίας μεταξύ μιας επιτυχούς "καριέρας" και μιάς αδέσμευτης κοινωνικά ελευθερίας της έκφρασης, χωρίς την οποία η τέχνη δεν έχει αξία. Πως μπορεί ένα Πανεπιστήμιο που εισηγείται πως εικαστικός καλλιτέχνης είναι όποιος έχει πτυχίο, και όχι όποιος έχει αναγνωρισμένο εικαστικό έργο, ενώ, παράλληλα, δεν εφοδιάζει τον απόφοιτο του με έναν βασικό προσανατολισμό σχετικά με το τι είδους υποστήριξη πρέπει να λάβει, από που, και πως να την αναζητήσει, να μην ναρκοθετήσει την προσπάθεια του; Πως είναι δυνατόν η μόνη σαφής καλλιτεχνική πορεία να είναι είτε ο διορισμός στο Δημόσιο, είτε η προσπάθεια της άμεσης επαγγελματικής αναγνώρισης και εμπορικής επιτυχίας, και, οποιαδήποτε άλλη εκδοχή να αντιμετωπίζεται ως παρολίγον επάγγελμα που τελικά έγινε χόμπι;

"Con-tenedor" του ισπανού street artist Sath, Mallorca, Ισπανία, 2012

Οι πανεπιστημιακές σχολές και τα πτυχία τους τροφοδοτούν την αντίθεση. Ως σπουδές στην Τέχνη μέχρι πριν έναν αιώνα θεωρούνταν οι γνωσιακές βάσεις, η βιωματική εφαρμογή, μετάδοση εμπειρίας και γνώσεων από ανθρώπους μεγαλύτερης εξειδίκευσης και εμπειρίας μαζί με εξάσκηση. Στην πορεία αυτή η αντιμετώπιση άλλαξε. Πλέον οι σπουδές στις "Καλές Τέχνες" αντιμετωπίστηκαν τοσο από τους φοιτώντες στα σχετικά ακαδημαϊκά ιδρύματα και μετέπειτα πτυχιούχους τους, όσο και από το εκπαιδευτικό σύστημα, και  το κοινωνικό σύνολο, ως θεμέλιο επαγγελματικού δικαιώματος, έναντι όποιου άλλου ακολούθησε άλλο δρόμο στην ανάπτυξη των τεχνικών ικανοτήτων και στην διεύρυνση της εικαστικής αντίληψης του. Ο "ασπούδαχτος" καλλιτέχνης, λέξη με την οποια αναφέρονται με περισσή καταφρόνια οι Έλληνες Ιστορικοί της Τέχνης σε όσους ασκούν τέχνη χωρίς να είναι πτυχιούχοι πανεπιστημιακής σχολής Καλών Τεχνών, γίνεται ανεκτός και σπανιότερα αποδεκτός με βάση την ουσιαστική συνεισφορά του στην εικαστική παραγωγή, και, φυσικά, κατά την αντίληψη τους, δεν πρέπει να έχει "επαγγελματικά δικαιώματα". Ο τρόπος με τον οποίο το Κράτος, το εκπαιδευτικό σύστημα, και η κοινωνία αναγνωρίζουν σαν επαγγελματίες τους εικαστικούς καλλιτέχνες με βάση τις θεσμικώς αναγνωρισμένες κρατικές σπουδές τους, έναντι μη επαγγελματιών καλλιτεχνών, υποδαυλίζει την εξομοίωση του εικαστικού καλλιτέχνη με οποιοδήποτε βιοποριστικό επάγγελμα.

Επαγγελματικοποιώντας στρεβλά τον καλλιτέχνη το Πανεπιστήμιο προκαλεί την κοινωνία να τον κρίνει με κριτήρια καριέρας, που η σπουδή στις Καλές Τέχνες εκ φύσεως δεν έχει. Ο καλλιτέχνης βρίσκεται πλέον έκθετος σε ένα κοινωνικό περιβάλλον που ζητά αποδείξεις της χρησιμότητας του με κριτήρια εντελώς ξένα προς την δημιουργικότητα και την εικαστική πρακτική, χωρίς καμία υποστήριξη, και χωρίς φυσικά την δυνατότητα να ασκήσει την τέχνη του ως ένα συγκεκριμένο βιοποριστικό επάγγελμα, αφού, αυτό που κάνει, δεν μπορεί να διατιμηθεί ούτε ως εμπορικό προιόν, ούτε ως υπηρεσία.

Εντούτοις, για το συνολικό πρόβλημα της στρεβλής αντίληψης της εικαστικής πρακτικής στην Ελλάδα δεν ευθύνονται μόνο οι Σχολές. Η μικροπολιτική και ψηφοθηρική αντιμετώπισης της πολιτιστικής παραγωγής απο το κράτος, η συμφεροντολογική, υποκριτική και αποστασιοποιήμενη αντιμετώπισης της πολιτισμικής συμβολής από την Ελληνική κοινωνία, η κοντόφθαλμη αντιμετώπιση από ιδιωτικούς φορείς, ο υψηλός δείκτης νεποτισμού σε συνάρτηση με τον ατομικισμό και την χαμηλη κοινωνική συνοχή, αθροιζόμενα με την διάχυτη μισαλλοδοξία των Ελλήνων που έχουν καταπιεί αμάσητη την ξεπερασμενή καπιταλιστική "αλήθεια", πως οποιοσδήποτε κερδίζει πολλά λεφτά είναι σπουδαίος, σημαντικός και αξιόλογος, ενώ όποιος δεν φροντίζει για τον πλουτισμό του αμφίβολης αξίας και πρέπει να αντιμετωπίζεται με καχυποψία, συμβάλλουν συνολικά στον "σταυρό" που καλείται να σηκώσει ο νέος εικαστικός καλλιτέχνης.

Η λύση που έχουν δώσει άλλες χώρες  στο πρόβλημα είναι η σταδιακή εξοικείωση των κοινωνιών με την ουσιαστική χρησιμότητα της τέχνης, που είναι η συμβολή στην σκέψη, την διάθεση, την καθημερινότητα και τον διάλογο για τα μεγάλα ή μικρά διακυβεύματα, μέσω της παρουσίας / παρέμβασης της τέχνης στον δημόσιο χώρο. Είναι η ανανέωση της εθνικής ταυτότητας πάνω σε ένα πολιτισμικό αφήγημα, συχνά κατάλληλο για να τροφοδοτήσει με ενδιαφέροντα landmarks την τουριστική βιομηχανία μέσω των social media, ή την πολιτιστική Διπλωματία -σε καθε περίπτωση όμως αποτελεσματικό ως προς την ουσιαστική παραγωγή της τέχνης, καθώς μέσω των παραπάνω πρακτικών ανευρίσκονται τα κεφάλαια που απαιτούνται για την υλοποίηση της.

Εγκατάσταση του street artist DAKU στην αγορά της Panjim, Goa, Ινδία

Στην Ελλάδα, ένα στρεβλό, ψευδο-αριστερό, εσωτερικής κατανάλωσης αφήγημα μαθαίνει τον νεαρό καλλιτέχνη στο πανεπιστήμιο ότι αυτός πρέπει να περπατάει στο δάσος όταν ο λύκος δεν είναι εκεί: όταν ακούει για κεφάλαια, χρηματοδοτήσεις, κλπ. να τρέχει μακρυά από τους κακούς καπιταλιστές, διότι αυτοί "θα περιορίσουν την ελευθερία του". Θα πρέπει να αναγνωρίζεται μόνο για την σπουδαιότητα του έργου του, ως έχει, το οποίο οφείλει να μην είναι ευκολονόητο, διότι τότε κινδυνεύει να γίνει "εμπορικό", και άρα να θεωρηθεί μη-αξιόλογο από τους καθηγητές, τους συμφοιτητές του, και μια περίεργη φυλή που ονομάζεται "αυτοί που ξέρουν από τέχνη". Παράλληλα ενθαρρύνεται ποτέ να μην εξηγεί ή να μην υποστηρίζει το έργο του δημόσια, διότι αυτό "δεν είναι δική του δουλειά". Το έργο του πρέπει "να αφορά όλους", αλλά ως επιλεγμένους συνομιλητές  πρέπει να έχει "αυτούς που καταλαβαίνουν", δηλαδή κατά προτίμηση, άλλους, επίσης πτυχιούχους, καλλιτέχνες. Άν τα κάνει αυτά είναι βεβαιώμένο από το ίδιο αφήγημα ότι σύντομα το έργο του καλλιτέχνη θα έλξει πάμπλουτους συλλέκτες, καθώς το δυσνόητο, και κεφαλαιωδώς σημαντικό για την ανθρωπότητα έργο του, θα λάμπει στο σκότος της αγνωσίας, όπως η λάμπα στο σκοτάδι. Προσοχή όμως: σε αυτούς το έργο του θα πρέπει να πωλείται πολύ ακριβά, διότι είμαστε σίγουροι ότι δεν το καταλαβαίνουν, και απλώς προσπαθούν να "κλέψουν" την λάμψη του πνεύματος του καλλιτέχνη.

Δεν είναι αντικείμενο αυτού του άρθρου να αναλύσουμε τον παραλογισμό, το υποκριτικό ψεύδος και τις παρωπίδες που φέρει το παραπάνω αφήγημα. Ας σταθούμε όμως στο αποτέλεσμα. Από την δεκαετία του 1990 που το εν λόγω αφήγημα κατακυριάρχησε στην πανεπιστημιακἠ διαλεκτική της Ελληνικής τέχνης, η πλειοψηφία των πτυχιούχων καλλιτεχνών είτε πεινάει -οπότε σύντομα παρατάει εντελώς την τέχνη και ασχολείται με κάποιο άλλο επάγγελμα για να επιβιώσει, είτε με διάφορους τρόπους "βυζαίνει" το Δημόσιο ή/και "τρώει" την οικογενειακή περιουσία του -οπότε πληρώνει τους πάντες για να εκθέτει τα έργα του. Η υπολειπόμενη μειοψηφία μετά το τέλος των σπουδών κατανοεί, ότι, αν θέλουν να παραμείνουν καλλιτέχνες, θα πρέπει να ξεχάσουν ότι μη-τεχνικό έμαθαν στο Ελληνικό Πανεπιστήμιο και να κυνηγήσουν μόνοι τους όσο καλύτερα μπορούν την επιτυχία. Οι περισσότεροι είναι παιδιά οικογενειών χαμηλών εισοδημάτων, που αναγκάστηκαν από μικρή ηλικία να αντικρύζουν την πραγματικότητα κατάματα. Λίγοι θα τα καταφέρουν, διότι η προσπάθεια τους είναι τιτάνια: θα πρέπει να τα βγάλουν πέρα σε μια ανύπαρκτη Ελληνική αγορά τέχνης, να απευθυνθούν στους λιγοστούς κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς που μπορούν να τους στηρίξουν χωρίς κανείς να τους έχει δώσει τα γνωσιακά εφόδια να το πράξουν. Θα πρέπει να είναι σε θέση να κινηθούν με άνεση σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία λίγο κατανοητή, και πολύ δύσκολη έτσι κι αλλιώς για οποιονδήποτε καλλιτέχνη προέρχεται από μια μικρή, υπανάπτυκτη στον χώρο της Τέχνης χώρα, όπου η έννοια του ανταγωνισμού είναι εντελώς διαφορετική από οπουδήποτε αλλού στον κόσμο.

Πραγματι, όπως συχνά διατυμπανίζουν οι Έλληνες εικαστικοί, οι καλλιτέχνες σε άλλες χώρες χρηματοδοτούνται γενναία, από το κράτος, απο ιδιώτες, από ιδρύματα και κληροδοτήματα. Συχνά όμως, μέχρι να το επιτύχουν αυτό, κάνουν άλλες δουλειές -όπως ακριβώς και οι Έλληνες καλλιτέχνες, με την διαφορά ότι το κάνουν αγόγγιστα, και με στόχο να βρουν τον χρόνο και να έχουν τα χρήματα, για ένα, δύο, ή περισσότερα μεταπτυχιακά,  για residencies σε ξένες χώρες, συμμετοχή σε διεθνείς διαγωνισμούς, και, κυρίως, για να βρουν τον χρόνο να επικεντρωθούν στο έργο τους και να αποδειξουν ότι αξίζουν στήριξης! Συχνά συνασπίζονται σε συλλογικότητες, πληρώνουν υπηρεσίες υποστήριξης, επιμελητές, θεωρητικούς, έχουν όλοι επαγγελματικές φωτογραφίσεις, ξενυχτούν αναζητώντας που μπορούν σε ολόκληρο τον κόσμο να υποβάλλουν προτάσεις και να δείξουν την δουλειά τους, αναζητούν διαρκώς χρηματοδοτήσεις και υποστήριξη, ταξιδεύουν συχνά, συμμετέχουν σε διεθνείς διαγωνισμούς και εκδηλώσεις τέχνης, δικτυώνονται, κάνουν ερευνητικές εργασίες που τους απασχολούν για χρόνια πριν απο την στιγμή που θα είναι σε θέση  να παράγουν έργο. Αυτό όμως δεν συμβαίνει "για να αποκατασταθούν επαγγελματικά" -όπως νοείται η επαγγελματική αποκατάσταση για καθέναν από την Ελληνική κοινωνία!

Η διαφορά της διεθνούς πρακτικής έγκειται στο γεγονός ότι άλλες χώρες του δυτικού κόσμου αντιμετώπισαν αυτά τα ζητήματα μερικές δεκαετίες νωρίτερα από την Ελλάδα. Έτσι, τους δόθηκε ο χρόνος, μέσω κοινωνικών διεργασιών, να απεμπολίσουν από την δεκαετία του 1970 την αντιμετώπιση της καλλιτεχνικής ιδιότητας  ως τυπικά επαγγελματικής, χωρίς να θεωρούν βεβαίως ότι το εικαστικό έργο δεν απαιτεί εργασία, και χωρίς να παραγνωρίζουν τόσο το πνευματικό όσο και το υλικό μέρος της , ή ότι αυτή η εργασία πρεπει να αμείβεται. Αντιλαμβάνονται εδώ και αρκετά χρόνια, ότι η συμβολή του εικαστικού καλλιτέχνη μετράται με όρους απόδοσης στο πολιτισμικό περιεχόμενο, το οποίο κατόπιν της υλοποίησης του και μόνο, μπορεί με την κατάλληλη προώθηση να συμβάλει στο οικονομικό προιόν της χώρας, ενόσω εν τη γενέση του, συνδράμει στην σφυρηλάτηση της κοινωνικής ταυτότητας και συνοχής, ενισχύοντας παράλληλα  το ισοζύγιο φήμης του τόπου.

Εικαστική παρέμβαση του R1 (μία από τις 30 περίπου στην περιοχή)
 Johannesburg, Νότια Αφρική

Η αποκάλυψη της δημιουργικής διαδικασίας, η δημόσια συζητήση και εμπλοκή του κόσμου σε αυτή, η διερεύνηση από πλευράς των καλλιτεχνών της ιστορίας, των προβλημάτων, της αφήγησης μιας περιοχής και η δημιουργία εγκαταστάσεων ή άλλων έργων που συνομιλούν ευθέως με τους ανθρωπους, και πολλές άλλες συναφείς κατά αυτό το πνεύμα πρακτικές, είναι που επιφέρουν την αλλαγή της κοινωνικής στάσης, εκκινούν σκέψης και αποτελούν το πενταπόσταγμα της δυαντότητας των εικαστικών τεχνών να παρεμβαίνουν σε κοινωνικά ζητήματα! Αποτελεί σημαντικό βήμα προς την βελτίωση της κατάστασης η παρουσία/παρέμβαση των εικαστικών καλλιτεχνών στον δημόσιο χώρο με στοιχεία εμπλοκής της κοινωνίας, είτε στην διαδικασία της δημιουργίας της τέχνης καθαυτής, είτε με τρόπους που απαντούν δημιουργικά στα τρέχοντα διακυβεύματα. Και στην Ελλάδα υπάρχουν καλλιτέχνες που πράττουν ανάλογα, αλλά κατά κανόνα το κάνουν ατομικά, με περιορισμένο αποτέλεσμα.

Επιπλέον, αποτελεί σημαντικό παράγοντα η τριβή μεταξύ των ίδιων των καλιτεχνών, τόσο ως προς την διαδικασία της σύλληψης του έργου, όσο και ως προς την συγκρότηση της εικαστικής αντίληψης. Απαντά στην πλευρά του εικαστικού καλλιτέχνη - μεταπράτη της πραγματικότητας, θεατής και αθέατης, στο αλχημιστικό μέρος της τέχνης, που μπορεί με τα πιο ευτελή υλικά να μεταλλάξει την πραγματικότητα. Η διαδικασία μοιάζει με μοντέλα μάθησης δια της εμπειρικής επαφής με το αντικείμενο όπως το Μοντεσσοριανό, και ζητά βιωματικές διαδικασίες, στις οποίες, αντικείμενο, κοινωνός, συνοδοιπόρος,  ή και δάσκαλος μπορεί να είναι η κοινότητα, η γειτονιά, ή μεμονωμένοι άνθρωποι που κουβαλούν "το πνεύμα του τόπου", την ψυχη του μέρους (αυτό που οι ρωμαίοι ονόμαζαν animus loci), το συλλογικό ασυνείδητο μιας εποχής δεμένης με τον τόπο.

Στο επίκεντρο βρίσκεται ο ιδιος ο  έλληνας εικαστικός: θα πρέπει να αποκτήσει ουσιαστική κοινωνική απεύθυνση. Δεν είναι ένας δρόμος στρωμένος με ροδοπέταλα, αλλά είναι εφικτός, και αναγκαίος για την κοινωνία. Ο καλλιτέχνης κερδίζει τον θαυμασμό όταν θα τολμήσει να εκτεθεί, την εκτίμηση όταν το αντικείμενο της πράξης του  αποκτήσει λειτουργικό ρόλο στην ψυχή των ανθρώπων και παρεμβατικό στο κοινωνικό αφήγημα. Τα μέσα για να πραγματοποιήσει όλα τα παραπάνω, θα τα κερδίσει αν τα διεκδικήσει, αφού έχει νοιαστεί να πράξει ανάλογα πρώτα ο ίδιος, με την σκληρή, πρωτότυπη, ενδιαφέρουσα, εμφορούμενη από πρωτότυπα διατυπωμένες έννοιες δουλειά του!

Και πως θα βιοποριστεί ο καλλιτέχνης; Τελικά είναι επάγγελμα; Η ιδιαιτερότητα της τέχνης είναι τούτη: Αν η ιδιότητα του καλλιτέχνη θεωρηθεί επάγγελμα, αυτό δεν μοιάζει με κανένα άλλο. Εργόδοτες του είναι Χορηγοί, Ιδιώτες, το κράτος, καμιά φορά μεμονωμένοι άνθρωποι ή συλλογικά σχήματα. Συχνά θα δώσει την δουλειά του δωρεάν, άλλες φορές θα πληρώσει για τις αναγακίες υπηρεσίες προβολής της, με άλλα λόγια θα επενδύσει με μεγάλο ρίσκο να χάσει τα χρήματα του και τον χρόνο του. Όσοι τον πληρώνουν δεν το κάνουν επειδή θα παράγει κάτι που έχει αξία μεταπώλησης -αρα η καλλιτεχνική παραγωγή δεν είναι κατά την φύση της εμπορική ασχολια, άλλο αν είναι εφικτό να είναι και τέτοια. Επίσης δεν θα τον πληρώσουν επειδή έχουν ανάγκη την υπηρεσία του. Θα τον πληρώσουν για να συνεχίσει να δημιουργεί περιεχόμενο, που καθιστά την ζωή πιο όμορφη, την κοινωνική συνοχή πιο στέρεα, τη νοηματοδότηση της πολιτιστικής ταυτότητας εμπράγματη. Στην πραγματικότητα, αυτό που έχουν ανακαλύψει σε άλλες χώρες τόσο οι καλλιτέχνες όσο και οι οντότητες, οργανισμοί, κλπ. που τους στηρίζουν. Η ιδιότητα του καλλιτέχνη μπορεί να εξασφαλίσει μία σκληρή ζωή διαρκούς αγώνα. Αν το αποτέλεσμα είναι αξιόλογο και αναγνωρίσιμο, αυτό μπορεί να οδηγήσει αργά ή γρήγορα στην δυνατότητα βιοπορισμού. Όπως σε όλα τα επαγγέλματα, ελάχιστοι πρόκειται να θησαυρίσουν από την δουλειά τους.

Τελικά το ζητούμενο είναι να κάνουν κάτι που να τους ικανοποιεί, και να βιοπορίζονται από αυτό. Είναι εφικτό, αρκεί να κατανοηθεί ότι αυτό είναι η κατάληξη, το αποτέλεσμα της σκληρής προσπάθειας, και όχι ένα σημείο εκκίνησης που χαρίζεται εύκολα στον καθένα.

-Πάρης Καπράλος