Απερίφραστα, η Αγγελική Κουρμουλάκη είναι μία καλλιτέχνης που εκτιμώ απεριόριστα και θαυμάζω τα έργα της σε κάθε ευκαιρία. Άλλες φορές τα έργα αυτά είναι πίνακες -κάποιες φορές είναι ποιητικός λόγος, θεατρικό κοστούμι, σκηνική λύση... ή και μια απλή συζήτηση που υποδεικνύει την καλλιτεχνική σκέψη εν ρευστώ. Περισσότερο απ΄ όλα, η καθαρά εικαστική έκφραση της, και κυρίως οι γυναίκες που διατυπώνονται με εσωτερικότητα και αποτυπώνονται με κάθε ύλη και υλικό που μπορεί να σταθεροποιηθεί σε έναν καμβά, κρατούν το βλέμα του θεατή εγκλωβισμένο για ώρα καθώς ο νους τρέχει να προλάβει την καρδιά που τρέχει μπροστά. Το βασικότερο ζήτημα με τις ανθρώπινες φιγούρες που βρίσκονται στο επίκεντρο των έργων της είναι τα γοργά ποτάμια που κυλούν μέσα στις ακίνητες μορφές. Η ιδια είναι ένας ενδιαφέρον γλυκός και ώριμος μοναχικός άνθρωπος, που η εμβάθυνση και η οξυδέρκεια κυριαρχούν σε κάθε συζήτηση μας. Εξάλλου, έχει διατυπωθεί συχνά ότι είναι δύσκολο να πάρεις συνέντευξη σε έναν άνθρωπο που γνωρίζεις καλά, πόσο δεν μάλλον σε κάποιον που θαυμάζεις. Όμως το βρίσκω ψευδεπίγραφα σεμνότυφο, καθώς, το μόνο που έχεις να κάνεις σε κάθε συνέντευξη είναι εύστοχες ερωτήσεις, ώστε, να δώσεις την ευκαιρία σε αυτόν που επέλεξες να παρουσιάσεις, να προβάλλει τον εαυτό του στις διαστάσεις που εκείνος επιθυμεί να τον βλέπουν οι άλλοι, ή/και να αποκαλύψει μέρος του εαυτού που αδυνατεί κάποιος να δει χωρίς την βοήθεια του κατόχου του. Ορισμένως, η κριτική προσέγγιση μιας συνέντευξης που έχει στόχο να παρουσιάσει επαρκώς μια ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, κατά την γνώμη μου, ανήκει μονάχα στον αναγνώστη. Σήμερα παραδίδω λοιπόν στην κρίση σας την Αγγελική Κουρμουλάκη.
Συνέντευξη στον Πάρη Καπράλο
Πότε και με ποια αφορμή συνειδητοποίησες ότι θέλεις να γίνεις καλλιτέχνης;
Η σχέση μου με την τέχνη και την δημιουργία γενικότερα, ήταν φυσική από την παιδική μου ηλικία. Ήμουν ο τύπος του παιδιού που κατασκεύαζε τα παιχνίδια του, που ζωγράφιζε τις εντυπώσεις του, που έβαζε τα συναισθήματά του σε ποιήματα και εικόνες και που βοηθούσε το μπαμπά στα κάθε είδους μαστορέματα. Η προοπτική να ακολουθήσω και επαγγελματικά το δρόμο της τέχνης, εμφανίστηκε με τη γνωριμία μου με τον Κ. Παλιάν και την ένταξη μου στην εικαστική του ομάδα «Πολυεργαστήρι», ενώ μορφοποιήθηκε σε απόφαση στην πρώτη μου ερασιτεχνική έκθεση, στην οποία, ως φοιτήτρια του Π.Τ. Νηπιαγωγών στη Ρόδο, παρουσίασα μία σειρά από μάσκες και κατασκευές στον όμορφο χώρο της Ροδιακής έπαυλης. Τόσο η διαδικασία της δημιουργίας, όσο και η ατμόσφαιρα αυτής της έκθεσης αποτέλεσαν μία δυνατή εμπειρία, που με εισήγαγε τελικά στον χώρο της τέχνης. Στο πρώτο μου βιβλίο («Ονειροτρόπια» εκδ. iwrite 2015) υπάρχει μία ιστορία με τον τίτλο «Μικρή ιστορία για μία γοργόνα», που περιγράφει στην ουσία, αυτήν την πορεία και την συνοψίζει στην επωδό «μια στο παιχνίδι και μια στο όνειρο κατέληξα να γίνω ζωγράφος».
Θεματογραφικά που κινούνται τα έργα σου;
Τα έργα μου είναι κυρίως ανθρωποκεντρικά. Με ενδιαφέρει ο άνθρωπος ως μορφή και ως ψυχή. Η σχέση του με το γήινο και το υπερβατικό, ο σκοπός της ύπαρξης του, το νόημα της ζωής του. Τον χρησιμοποιώ ως μέσο για υπαρξιακή αναζήτηση και αυτογνωσία. Καμιά φορά έχω την αίσθηση ότι είναι το ίδιο πρόσωπο που κινείται στο χρόνο, που μεγαλώνει και αφήνει τα αποτυπώματά του πάνω στους πίνακες ως στιγμιότυπα μιας εσωτερικής πορείας. Με κάποιο τρόπο οι μορφές που ζωγραφίζω αποτελούν όψεις της ψυχής μου, ή του εσωτερικού μου θιάσου. Υπήρξε και μία φάση στην αρχή με τοπία. Αλλά κι αυτά ήταν τοπία εσωτερικά, στα οποία ένιωθες την ανθρώπινη παρουσία κλεισμένη μέσα τους, να δρα πίσω από κλειστά παράθυρα. Σε μια επόμενη φάση τα τοπία γέμισαν με ανθρώπους και με τις ιστορίες τους. Το θέμα καταλήγει στο σήμερα να εστιάζει στον άνθρωπο σε κοντινό πλάνο και να διερευνά την εσωτερικότητά του.
Ως προς τα μέσα/υλικά αποτύπωσης, τόσο στην χαρακτική όσο και στην ζωγραφική έχεις πειραματιστεί/πειραματίζεσαι;
Γενικά, αγαπώ τους πειραματισμούς. Αντιμετωπίζω ότι υλικό υπάρχει γύρω μου ως υλικό ζωγραφικής, ή γενικότερα δημιουργίας. Οι υφές και οι φόρμες με παραπέμπουν στη μετάπλαση τους. Η χρήση κάποιου υλικού/φόρμας στη θέση κάποιου άλλου είναι ένα παιχνίδι που γίνεται συνέχεια μέσα μου. Αυτός ο πειραματισμός αναπόφευκτα βρίσκει ευρεία εφαρμογή στη σκηνογραφία, αλλά και σε πρακτικές λύσεις στην καθημερινότητά μου. Με τη χαρακτική δεν έχω ασχοληθεί ιδιαίτερα, αλλά στη ζωγραφική μού αρέσει να δοκιμάζω τεχνικές και να εντάσσω μικτά υλικά (χαρτιά, φωτογραφίες και διάφορες ύλες). Μέσα απ΄ αυτά επιδιώκω να διερευνήσω την εικαστικότητα του έργου. Δηλαδή το βάθος, το εύρος και την ποιότητα που αφορά τόσο στην αισθητική, όσο και στο νόημα του έργου. Κατά κάποιο τρόπο μέσα από την ποικιλία των υλών στο κάδρο, προσπαθώ να αποδώσω την ποικιλομορφία και το πολυδιάστατο του ίδιου του κόσμου. Επίσης, η διαδικασία της εικαστικής ένταξης αυτών των στοιχείων (συχνά χρονοβόρα και περίπλοκη), φωτογραφίζει σε ένα άλλο επίπεδο, τον τρόπο με τον οποίο κομμάτια της εξωτερικής πραγματικότητας περνούν από μία εσωτερική επεξεργασία μέχρι τελικά να αφομοιωθούν μέσα μου. Έτσι, σ΄ αυτές τις επιλογές βρίσκει την έκφρασή της και μία πιο βαθιά και προσωπική διαδικασία.
Ποιά είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που έχεις θέσει στον εαυτό σου ως ζωγράφος;
Να διερευνήσω και να διατυπώσω με λεπτές εικαστικές αξίες, αξιοποιώντας όλο μου το δυναμικό (εσωτερικό υλικό, δεξιότητες, εμπειρία) το νόημα της τέχνης και της ζωής (μου). Αυτό είναι το ευρύτερο πλαίσιο, μέσα στο οποίο εντάσσονται όλοι οι επί μέρους στόχοι.
Αν και μακρύς ο κατάλογος από αγαπημένους καλλιτέχνες που με τη μαγεία του έργου τους με δίδαξαν και συνεχίζουν να με μορφώνουν, θα αναφερθώ σ΄ αυτούς που άσκησαν την πιο καθοριστική επιρροή πάνω μου. Ανάμεσά τους είναι σίγουρα ο πρώτος μου δάσκαλος, ο Ντίνος Παλιάν, που ήταν και ο άνθρωπος που με συνέδεσε με την πνευματικότητα στην τέχνη. Θαύμασα πολύ τον Π. Πικάσσο για το εύρος στο οποίο κινήθηκε, το πάθος και την ελευθερία του. Αγάπησα βαθιά τον Πάουλ Κλέε για την προσέγγιση της παιδικότητας ως πηγή αυθεντικής τέχνης. Λάτρεψα τον Ε. Σακαγιάν για τη δεξιοτεχνία και το βάθος του συναισθήματός του. Τέλος, η Μ. Γιαννακάκη, η Φ. Χαμιδιελή και η Ε. Θεοφυλάκτου ήταν τρεις γυναίκες ζωγράφοι που από την αρχή με ακουμπούσε το έργο τους, ανοίγοντάς μου μονοπάτια πειραματισμού. Με κάποιο τρόπο όλοι αυτοί αποτέλεσαν τους βασικούς μου φωτεινούς σηματοδότες και επηρέασαν την οπτική μου στη ζωγραφική. Στο θέατρο ήταν καθοριστική η συνάντησή μου με την ομάδα «Θεατρικό Εργοτάξιο» και την σκηνοθέτιδα Ισαβέλλα Μαρτζοπούλου, η οποία με μύησε στο θέατρο του Γκροτόφσκι και διαμόρφωσε εν πολλοίς το κριτήριό μου. Στην ίδια ομάδα συνεργάστηκα στενά με τον αείμνηστο ολλανδό σκηνογράφο και θεατράνθρωπο Χενκ Βαν Λούνεν, που κοντά του όξυνα την αφαιρετική σκέψη και εμβάθυνα στη σημειολογία της εικαστικής τέχνης. Ιδιαίτερα με επηρέασε το σύνολο του κινηματογραφικού έργου του σκηνοθέτη Α. Γιοντορόφσκι, ως προς την πνευματική του κατεύθυνση, ενώ πάντα μέσα μου κουβαλάω τον «Μικρό Πρίγκιπα» του Α. Εξυπερύ.
Υπάρχει κάτι το μυστηριώδες για το μεγαλύτερο μέρος του φιλότεχνου κοινού στην βιωματική διαδικασία στους δημιουργίας στους εικαστικούς που δημιουργούν με μέσα έκφρασης που υπερβαίνουν την μία Τέχνη. Είσαι μία περίπτωση καλλιτέχνη που είναι δύσκολο να αποφύγουμε να ρωτήσουμε: όσα εκφράζεις στην ζωγραφική σου, ομοιάζουν με αυτά που εκφράζεις στην ποίηση και μπορούν τα ίδια να «σωματοποιηθούν» σε μια performance, ή κάθε είδος Τέχνης που υπηρετείς είναι το επιλεγμένο μέσο σου να εκφράσεις διαφορετικά πράγματα;
Η ανάγκη της έκφρασης και της επικοινωνίας είναι αρχέγονη και κοινή σε όλους. Ο καλλιτέχνης διαθέτει τα ποιοτικά εκείνα εκφραστικά μέσα, ώστε να διατυπώσει αυτήν τη συλλογική ανάγκη για λογαριασμό της ομάδας, η οποία με τη σειρά της, εισπράττει την τέχνη μέσα από την ταύτιση. Η έκφραση αυτή, όμως, στην απόδοσή της δεν είναι απολύτως συνειδητή. Στην περίπτωσή μου τουλάχιστον, προκύπτει σαν έμπνευση, που μόνη της καθορίζει αν θα μορφοποιηθεί μέσα από λέξεις ή εικόνες. Μέσα μου δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός των τεχνών. Όλα τα αντιμετωπίζω σαν υλικά δημιουργίας: τις ύλες, τις λέξεις, τα αντικείμενα, τους ηθοποιούς. Νιώθω όλες τις τέχνες να έχουν έναν ενιαίο πυρήνα. Να διέπονται, δηλαδή, από τις ίδιες αρχές αρμονίας και να πηγάζουν, αλλά και να στοχεύουν στη νοημοσύνη της καρδιάς. Από την άλλη, βρίσκω, ότι κάθε μορφή τέχνης φωτίζει από διαφορετική σκοπιά ένα θέμα καθώς χρησιμοποιεί διαφορετικό κανάλι πρόσληψης (όραση, ακοή, βίωμα) και προσφέρει μια διαφορετικού τύπου εμπειρία. Θα έλεγα λοιπόν, ότι εκφράζω τα ίδια πράγματα μέσα από τις διαφορετικές ποιότητες που προσφέρει η κάθε τέχνη, ανάλογα με την έμπνευσή μου. Σε μια συγκεκριμένη περίπτωση, που αφορά στο σχέδιο εργασίας με τίτλο «Ονειροτρόπια», υπάρχει ένα ενιαίο θέμα που προσεγγίζεται μέσα από τρεις διαφορετικές τέχνες (ζωγραφική-ποίηση-διαδραστική θεατρική παράσταση), οι οποίες συνομιλούν μεταξύ τους. Εδώ, η σύγκλιση των τεχνών, πετυχαίνει δύο πράγματα. Από τη μια διευρύνει το θέμα σε πολλές διαστάσεις και από την άλλη το συγκεκριμενοποιεί και το αποσαφηνίζει. Είναι σαν, το κείμενο να ερμηνεύει την εικόνα και η παράσταση να τα μεταφράζει και τα δύο στην ομάδα, που κι αυτή με τη σειρά της διατυπώνει αυτό που εισπράττει, διαμέσου των ηθοποιών. Είναι μια ζωντανή ανταλλαγή ανάμεσα σε έργο-τέχνης-καλλιτέχνη-κοινό, στη γλώσσα της τέχνης.
Το Χειμώνα του 2018 παρουσιάζεις το project "Ονειροτρόπια 2" που ξεκινά με την έκθεση «γραμμή βαθιά, καμπύλη», ένα πολύ ενδιαφέρον τρίπτυχο: μια εικαστική έκθεση, ένα βιβλίο, μια διαδραστική παράσταση. Σε τι στοχεύει το σύνολο και σε τι καθένα ξεχωριστά;
Τα «Ονειροτρόπια 2- γραμμή βαθιά, καμπύλη», είναι το δεύτερο από τα τρία μέρη της σειράς «Ονειροτρόπια». Πρόκειται για μια σειρά που διατρέχεται από την ιδέα του ονείρου σε όλες του τις μορφές (ως προσδοκία, ως αποκάλυψη, ως ψευδαίσθηση, ως ονειρικό κλίμα), αναπτύσσεται στο τρίπτυχο εικαστική έκθεση-βιβλίο-διαδραστική θεατρική παράσταση και διερευνά τη σχέση ανάμεσα σε καλλιτέχνη, έργο τέχνης και κοινό. Το πρώτο μέρος υλοποιήθηκε με την έκδοση του πρώτου βιβλίου (Ονειροτρόπια, εκδόσεις iwrite) και τις αντίστοιχες παρουσιάσεις (εκθέσεις και performance) στη διάρκεια της διετίας 2015-17. Η «γραμμή βαθιά, καμπύλη», που θα παρουσιαστεί τώρα, είναι ένα σύνολο 36 εικαστικών έργων που δημιουργήθηκαν στη διάρκεια της τελευταίας εικοσαετίας. Αποτελούν την έμπνευση για μια ημερολογιακή καταγραφή που αναζητάει το μυστηριακό νήμα που συνδέει νοηματικά, έργα με υφολογικές μεταξύ τους διαφοροποιήσεις. Είναι λοιπόν μια έκθεση, με χαρακτήρα αναδρομικό και πολυσυλλεκτικό, που δίνει το έναυσμα για αναστοχασμό, απαντώντας στο ερώτημα «τι θέλει να πει ο… εσωτερικός μου, ασυνείδητος ποιητής;» ή αλλιώς «υπάρχει άραγε κάποια σύνδεση ανάμεσα σε όλα αυτά τα έργα;» Είναι όμως κι ένα βιβλίο, που περικλείει τη συνομιλία ανάμεσα σε έργο τέχνης και καλλιτέχνη(εκδόσεις Σαιξπηρικόν 2018), η οποία παίρνει τελικά τη μορφή μιας ποιητικής ιστορίας που περιγράφει τον κύκλο ζωής της θηλυκής ψυχής στο κλίμα της υπαρξιακής αναζήτησης και της αυτογνωσίας. Γίνεται μια αφήγηση και μια προσευχή, στην οποία μπορεί κανείς να αναγνωρίσει προσωπικά του κομμάτια. Είναι και μία διαδραστική παράσταση playback theatre, που ενσωματώνει την απόκριση του κοινού στο έργο τέχνης και διερευνά τη μεταξύ τους σχέση. Σχέση που είναι απολύτως ξεχωριστή για τον καθένα καθώς το έργο τέχνης περνά μέσα από τα προσωπικά φίλτρα και μεταφράζεται με διαφορετικό τρόπο. Είναι, όμως, μία παράσταση που εστιάζει και στη σχέση καλλιτέχνη-κοινού, απαντώντας στο σταθερό ερώτημα του καλλιτέχνη «τι τελικά προσλαμβάνει το κοινό από το έργο του». Αν και παρουσιάζονται αυτά τα στοιχεία σε σύγκλιση, σίγουρα το καθένα αποτελεί και ένα αυτόνομο έργο τέχνης. Η έκθεση μπορεί να σταθεί και χωρίς τα συνοδευτικά κείμενα αφήνοντας το κοινό ελεύθερο στην ερμηνεία του κάθε έργου ξεχωριστά. Το βιβλίο, που εδώ λειτουργεί ως κατάλογος, έχει τη δική του λογοτεχνική αξία και κυκλοφορεί ανεξάρτητο στα βιβλιοπωλεία. Η παράσταση μόνο, χρειάζεται κάποια αναφορά στα άλλα δύο, γιατί εκδραματίζει την ανταπόκριση του θεατή στο συγκεκριμένο έργο. Ως σύνολο, στοχεύει στη συνομιλία ανάμεσα στις τρεις τέχνες θέλοντας να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο η καθεμία προσεγγίζει το ίδιο θέμα, όπως τότε που παίζαμε το παιδικό παιχνίδι «αν ήτανε τι θα ΄τανε». Έτσι, «Αν ήτανε η εικόνα λόγος, πώς θα ΄τανε? Πώς θα ΄τανε σε παράσταση;» Επίσης, ακολουθώντας την πρωταρχική λειτουργία της τέχνης, το ίδιο σύνολο επιδιώκει να ανοίξει ανάμεσα σε έργο τέχνης- καλλιτέχνη- κοινό, μια γραμμή επικοινωνίας κυκλική και βαθιά.
Πως βλέπεις την συνέχεια του εικαστικού έργου σου μετά το project "Ονειροτρόπια 2"; Ποιό είναι το επόμενο μεγάλο ερώτημα που θα κινητοποιήσει την εικαστική δημιουργία σου την επόμενη μέρα από την παρουσίαση και του τελευταίου μέρους του project;
Τα ονειροτρόπια ολοκληρώνονται με άλλη μία έκθεση και άλλο ένα βιβλίο. Άρα συνεχίζω στον αστερισμό των «Ονειροτροπίων 3». Καλούμαι εκεί, να εικονογραφήσω-εικονοποιήσω με την ανάλογη εικαστική επεξεργασία, τις ιδέες που εμφορούνται στα 4 διηγήματα που απομένουν.
Επιδιώκεις συνέργειες με άλλους εικαστικούς καλλιτέχνες, και την αλληλεπίδραση που μπορούν αυτές να επιφέρουν;
Αν και σε κάποιο βαθμό μοναχικός άνθρωπος και βαθιά μοναχικός καλλιτέχνης, που αντιμετωπίζω τη δημιουργία ως προσωπικό διαλογισμό, έτυχε στη ζωή μου πάντα να συνυπάρχω σε καλλιτεχνικές ομάδες. Γαλουχήθηκα στην εικαστική ομάδα «Πολυεργαστήρι» στην οποία έμεινα για μία δεκαετία. Για άλλη μία δεκαετία συμμετείχα στη θεατρική ομάδα «Θεατρικό Εργοτάξιο» ως ζωγράφος-σκηνογράφος και για μία τρίτη συνεργάστηκα στενά (ως εικαστικός παιδαγωγός και προϊσταμένη εικαστικών σπουδών) τόσο με εικαστικούς καλλιτέχνες και παιδαγωγούς, όσο και με ανθρώπους του θεάτρου, υλοποιώντας πολλές δράσεις συνέργειας στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Θέρμης. Στο παρόν είμαι σταθερός συνεργάτης της θεατρικής ομάδας Theatraction και μέλος της νεοσύστατης εικαστικής συλλογικότητας ARC-Art Revisited Collective. Στις συνέργειες υπάρχει μία άλλη δυναμική, αυτή της ανταλλαγής, της αύξησης και της ισχύος εν τη ενώσει. Μπορούν να επιτευχθούν συλλογικά, πράγματα που αδυνατεί να πετύχει η μονάδα, τόσο σε διαχειριστικό όσο και σε δημιουργικό επίπεδο. Όταν υπάρχει κοινή γλώσσα και κοινό όραμα ανάμεσα στα μέλη το αποτέλεσμα είναι θαυμαστό! Θα έλεγα τελικά, ότι οι συνέργειες, χωρίς ποτέ να τις επιδιώκω, σταθερά με έλκουν.
Αν ένας έφηβος σου πει ότι θέλει να γίνει εικαστικός, τι θα τον συμβούλευες να προσέξει/κάνει;
Θα του έδινα πέντε συμβουλές:
1) Να κάνει καλές σπουδές για μάθει τις τεχνικές, να γίνει καλός μάστορας –δεξιοτέχνης, ώστε με ευστοχία και ποιότητα να αρθρώνει τον εικαστικό του λόγο.
2) Να καλλιεργείται συνολικά και συνεχώς στο χώρο των τεχνών και του πνεύματος, ώστε να κατακτήσει την καλλιτεχνική εκείνη ευφυΐα, που θα του επιτρέπει να επικοινωνεί με τα λεπτότερα επίπεδα της σημειολογίας της τέχνης.
3) Να μπει στο δρόμο της αυτογνωσίας και να είναι σε επαφή με την ουσία του, για να παράγει τέχνη αυθεντική και δυνατή. Να κρατάει, ακόμα, και την καρδιά του καθαρή από τις περιοριστικές πεποιθήσεις που μπορεί να υψώ-σουν μπροστά του εμπόδια πολύ μεγαλύτερα από αυτά της οικονομικής κρίσης.
4) Να μη φοβάται την πολλή δουλειά, να μην πτοείται από τις δυσκολίες, παρά να τις αντιμετωπίζει διδακτικά και να ακολουθεί ακούραστος το όνειρό του. Να ξέρει ότι ο εικαστικός καλλιτέχνης είναι ένας χειρώνακτας εργάτης του πνεύματος, αφοσιωμένος στο έργο του.
5) Να προσέξει τη ματαιοδοξία και το ναρκισσισμό του. Γιατί, διατρέχει τον κίνδυνο, το «Εγώ» του να τον εμποδίσει να καρπωθεί τα πολύτιμα εσωτερικά δώρα της τέχνης του και να τον μετατρέψει σε ανούσιο και παραφουσκωμένο ανδρείκελο της (όποιας) δόξας.