 |
| Ο κύλινδρος του Κύρου που χρονολογείται περί τα 539 π.Χ. Πάνω στον κύλινδρο αυτό καταγράφεται διατάγματα του Κύρου για την επιστροφή των εικόνων των θεών στους ναούς κάθε υποτεταγμένου λαού, ενώ αναφέρονται και τα μέτρα που πήρε για την αποκατάσταση των ναών και την επιστροφή των ανθρώπων στις πατρίδες τους. Ο κύλινδρος αυτός μοιάζει να επιβεβαιώνει τα λεγόμενα της Παλαιάς Διαθήκης για το διάταγμα του Κύρου που επέτρεψε την επιστροφή των εβραίων στην Ιερουσαλήμ. |
_______________________________
Οι Περσικές Θρησκείες και η επίδρασή τους στην Δυτική Θρησκευτική Παράδοση:
Το παρόν άρθρο είναι το πρώτο μέρος μιας τριλογίας με την οποία ο Αντώνης Σμυρνιός στο πλαίσιο της σειράς άρθρων του "ΣΤΗΛΗ ΑΛΑΤΟΣ" θα προσπαθήσει να παρουσιάσει στο κοινό, με απλό τρόπο, το μεγάλο ζήτημα της επιρροής που δέχτηκε η Δυτική Θρησκευτική Παράδοση από τις Περσικές Θρησκείες. Όπως θα διαπιστώσετε διαβάζοντας το άρθρο, σωρεία θρησκευτικών αντιλήψεων από τις οποίες εμφορείται ο σύγχρονος κόσμος πηγάζουν από την περσική αρχαιότητα. Πρόκειται για ένα ζήτημα που δεν είναι ευρύτερα γνωστό στο μη ειδικό κοινό.
_______________________________
 |
| Εξέχουσα θέση στη λατρεία του Ζωροαστρισμού έχει η πυρολατρεία. Σύγχρονος ναός πυρολατρείας στο Αζερμπαιτζάν |
Σταθμός στην εξέλιξη της περσικής θρησκείας ήταν η άνοδος του Κύρου του Μέγα στον περσικό θρόνο το 559π.Χ. Ο Κύρος, με την άνοδό του στο θρόνο, ξεκίνησε μία σειρά επεκτατικών πολέμων κατά των γειτονικών κρατών. Πρώτα υπέταξε τους Μήδους και Βαβυλωνίους, και μετά στράφηκε κατά της Λυδίας. Πέθανε το 530 π.Χ. αφήνοντας πίσω του μια Περσία πραγματική αυτοκρατορία. Ο Κύρος ο Μέγας μεταμόρφωσε τους Πέρσες από έναν φτωχό αγροτικό λαό σε μια παγκόσμια δύναμη. Η αυτοκρατορία του ξεκινούσε από την Μικρά Ασία και Λυδία και έφτανε μέχρι το Αφγανιστάν και την Ινδία.
Ακριβώς την ίδια εποχή με την βασιλεία του Κύρου εμφανίζεται στο προσκήνιο και ο μεγάλος αναμορφωτήςΖαρατούστρα (γεννήθηκε το 630π.Χ. και πέθανε το 553π.Χ.). Σύμφωνα με τους θρησκειολόγους, η προφανής συγχρονικότητα των δύο βιογραφιών, δηλαδή η σύμπτωση της βασιλείας του Κύρου με την δράση του Ζαρατούστρα, υποδεικνύει ότι οι δύο αυτές προσωπικότητες γνώριζαν η μία την άλλη και άσκησαν ο ένας στον άλλο αμοιβαία επιρροή.
Ο Ζαρατούστρα αναμόρφωσε την αρχαία θρησκεία των Περσών, ανέδειξε την υπεροχή τουθεού Αχούρα Μάζντα έναντι των άλλων περσικών θεώνκαι οι άλλοι θεοί υποβιβάστηκαν σε κατώτερους δαίμονες. Έτσι, ο Ζαρατούστρα, εισήγαγε στην Περσία τον μονοθεισμό ή για την ακρίβεια τον "ενοθεϊσμό", ότι δηλαδή υπάρχει ένας θεός εξέχων και ότι όλες οι άλλες θεότητες είναι υποδεέστερες οντότητες (δηλαδή κάτι σαν άγγελοι και δαίμονες). Ο Αχούρα Μάζντα, σύμφωνα με τον Ζαρατούστρα, είναι ο δημιουργός του κόσμου, ο καλός θεός που τιθασεύει το χάος και την αταξία και αποτρέπει την καταστροφή του σύμπαντος. Στον αντίποδα του Αχούρα Μάζντα δρα ο κακός δαίμονας Αριμάν, ο καταστροφέας. Αδυσώπητο μίσος στέκει ανάμεσα στις δύο αυτές κοσμικές αρχές. Ο άνθρωπος πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στις δύο αυτές παρατάξεις και να συστρατευτεί με μία απ’ αυτές. Στο τέλος όμως, "στα έσχατα", λέει ο Ζαρατούστρα, η νίκη του Αχούρα Μάζντα θα είναι ολοκληρωτική. Ο Αχούρα Μάζντα θα στείλει έναν σωτήρα στον κόσμο, μια κατώτερη θεότητα, τον Μίθρα, που θα κατατροπώσει τις δυνάμεις του Αριμάν. Τότε, ακόμα και οι νεκροί θα αναστηθούν για να απονεμηθεί δικαιοσύνη. Στο τέλος της ιστορίας η βασιλεία του Αχούρα Μάζντα θα εδραιωθεί και το σύμπαν θα μεταβληθεί σε Παράδεισο (σημείωση ότι η λέξη Παράδεισος είναι περσική). Πέρα απ’ την θεολογική του αναθεώρηση, ο Ζαρατούστρα πραγματοποίησε και μια άλλη αναθεώρηση, μια αναθεώρηση στην λατρευτική πρακτική των Περσών. Διατύπωσε την αντίθεσή του στις θυσίες ζώων, την πεποίθησή του ότι οι ναοί δεν είναι απαραίτητοι για την λατρεία του θεού και υποστήριξε την εσωτερική πνευματικότητα έναντι της εξωτερική τυπολατρίας.Μια παρόμοια αντίληψη με την απέχθεια του Ζαρατούστρα προς τις θυσίες ζώων συναντάμε και σε κάποια παλαιοδιαθηκικά κείμενα, όπως στο Ωσηέ 6.6 «ἔλεος θέλω καὶ οὐ θυσίαν καὶ ἐπίγνωσιν Θεοῦ ἢ ὁλοκαυτώματα»,στον Ψαλμό 50.18 «ὁλοκαυτώματα οὐκ εὐδοκήσεις. Θυσία τῷ Θεῷ πνεῦμα συντετριμμένον. Καρδίαν συντετριμμένην καὶ τεταπεινωμένην ὁ Θεὸς οὐκ ἐξουδενώσει», αλλά και στον Ησαΐα 1.11 «τί μοι πλῆθος τῶν θυσιῶν ὑμῶν; λέγει Κύριος· πλήρης εἰμὶ ὁλοκαυτωμάτων κριῶν, καὶ στέαρ ἀρνῶν καὶ αἷμα ταύρων καὶ τράγων οὐ βούλομαι».
 |
| "Ο Έσδρας διαβάζει την Τορά στο Λαό", όπως απεικονίζεται σε χαρακτικό του Gustave Doré |
Ο Κύρος είχε αναγνωρίσει νομικά την θρησκεία του Ζωροάστρη αλλά δεν είναι σαφές αν την ασπαζόταν και ο ίδιος ή αν απλά έδειχνε μια συμπάθεια προς αυτήν, κρατώντας τις ισορροπίες απέναντι στις πολλές θρησκείες και τους πολλούς λαούς της αυτοκρατορίας του. Πάντως, σίγουρα, στην αυτοκρατορία του Κύρου υπήρχε ανεξιθρησκεία και ο κάθε υποτελής λαός διατηρούσε την δική του θρησκευτικότητα ανενόχλητος. Την ανεξιθρησκεία του Κύρου μας την επιβεβαιώνουν και οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Όταν το 598 π.Χ. οι Βαβυλώνιοι κατέλυσαν το εβραϊκό κράτος της Ιουδαίας, εκτόπισαν την αριστοκρατία των εβραίων στην Βαβυλώνα (βαβυλώνια αιχμαλωσία) και κατέστρεψαν τον Ναό του Σολομώντα. Οι Βαβυλώνιοι έδειξαν μηδαμινό σεβασμό στη θρησκεία των Εβραίων. Αντιθέτως, ο Κύρος ο Μέγας, όταν έγινε ο κύριος της Μέσης Ανατολής, εξέδωσε διάταγμα το 538 π.Χ. με το οποίο τερματίστηκε η εξορία των Ιουδαίων και τους επιτράπηκε να επιστρέψουν στην Ιουδαία και να ανοικοδομήσουν την Ιερουσαλήμ και τον Ναό της. Μάλιστα, ο ίδιος ο Κύρος χρηματοδότησε την ανοικοδόμηση του Ναού και της Ιερουσαλήμ, θεωρώντας την ως ένα προπύργιο της περσικής δύναμης απέναντι στην Αίγυπτο. Ο Προφήτης Ησαΐας εγκωμιάζοντας τον Κύρο φτάνει στο σημείο να τον αποκαλεί "Μεσσία του Θεού", δηλαδή "Χριστό/χρισμένο του Θεού" (Ησ 45.1).Υποστηρίζει δηλαδή ο Ησαΐας ότι ο Κύρος ήταν πιστός του Γιαχβέ και άρα ταυτίζει τον Αχούρα Μάζντα με τον Γιαχβέ.
Πολλοί παλαιοδιαθηκολόγοι βλέπουν πίσω απ’ αυτή την πρωτοβουλία του Κύρου να ανοικοδομήσει το Ναό, μια αναγνώριση από μέρους του ότι ο περσικός μονοθεισμός και ο Ιουδαϊκός μονοθεισμός είναι συγγενικές ιδέες και ότι θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί την ομοιότητα αυτή για να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας του στο Αιγυπτιακό μέτωπο. Άλλωστε, εκείνη την εποχή η Περσική Αυτοκρατορία είχε επεκταθεί μέχρι τα σύνορα της Αιγύπτου και ο Κύρος χρειαζόταν πιστούς συμμάχους στις παραμεθόριες περιοχές της αυτοκρατορίας του που γειτνίαζαν με την Αίγυπτο. Αυτός ο σύμμαχος θα ήταν οι Εβραίοι. Οι Πέρσες είχαν ως πάγια τακτική τους το να τοποθετούν σε όλες τις υποτελείς επαρχίες έναν ντόπιο διοικητή, «σατράπη» τον ονομάζανε. Τέτοιος σατράπης στην Ιουδαία ήταν αρχικά ο Ζοροβάβελ, μακρινός απόγονος της βασιλικής οικογένειας της Ιουδαίας, εγγονός του βασιλιά Ιεχονία. Ο Ζοροβάβελ είναι ο σατράπης που ανοικοδόμησε τον Ναό. Τον Ζοροβάβελ διαδέχτηκαν αρκετοί σατράπες, δυο εκ των οποίων ήταν και οι Έσδρας και Νεεμίας.
 |
| Σύγχρονη Τορά. Κεντρικο θρησκευτικό αντικείμενο σε μια συναγωγή. Η τελική σύνθεση της Τορά, είχε ως συντάκτες τον Έσδρα και Νεεμία, οι οποίοι στην πραγματικότητα ήταν σατράπες (διοικητές) της περσικής επαρχίας της Ιουδαίας. |
Υπάρχει λαθεμένα η εντύπωση στους σημερινούς αναγνώστες της Βίβλου ότι οι Εβραίοι γνώριζαν την Πεντάτευχο οπωσδήποτε από την εποχή του Μωυσή (περίπου 1200 π.Χ.) και πάντως σίγουρα πριν την βαβυλώνια αιχμαλωσία, αλλά αυτό δεν ευσταθεί. Το ότι δεν γνώριζαν οι Εβραίοι την Τορά από τόσο παλιά, δηλαδή από την εποχή του Μωυσή, το ξέρουμε από το βιβλίο των Βασιλειών Δ΄. Το βιβλίο αυτό μας περιγράφει ένα περιστατικό στο κεφάλαιο 22.11-19 και μας πληροφορεί ότι, κάποια στιγμή, επί βασιλείας Ιωσία (648-609 π.Χ.), ανακαλύφθηκε ένα ξεχασμένο βιβλίο μέσα στον Ναό του Σολομώντα. Το βιβλίο αυτό ήταν κατά πάσα πιθανότητα το Δευτερονόμιο και τότε πρώτη φορά οι Ισραηλίτες έμαθαν για την ύπαρξη αυτού του βιβλίου. Ο βασιλιάς Ιωσίας μάλιστα, συγκέντρωσε το λαό και έβαλε τους ιερείς να διαβάσουν όλο το βιβλίο, απ’ την αρχή μέχρι το τέλος του, δημόσια και φωναχτά, ώστε ο λαός να γνωρίσει το περιεχόμενο του βιβλίου. Αφού η δημόσια ανάγνωση του βιβλίου ολοκληρώθηκε, ο Ιωσίας έβαλε το λαό να ορκιστεί πίστη και υπακοή στο βιβλίο αυτό. Από εκείνη την ημέρα και μετά, ο Ιουδαϊσμός έγινε μια "θρησκεία του βιβλίου", δηλαδή έγινε μια θρησκεία της οποίας το επίκεντρο είναι ένα συγκεκριμένο γραπτό κείμενο. Στην πραγματικότητα όμως, αν και ο Ιωσίας συνέβαλε στην δημιουργία της Τορά, η τελική διαμόρφωση της Τορά έγινε, μετά την αιχμαλωσία, από τον Νεεμία και τον Έσδρα (440 με 450 π.Χ.)οι οποίοιήταν και οι τελικοί συντάκτες της. Σύμφωνα με τους παλαιοδιαθηκολόγους,ο Νεεμίας και ο Έσδρας θα πρέπει να συνένωσαν προ υπάρχοντα κείμενα, δηλαδή κείμενα απ’ την εποχή του Ιωσία (όπως το Δευτερονόμιο), και ακόμα πιο παλιά κείμενα από την εποχή των δύο εβραϊκών βασιλείων (την πηγή του Γιαχβιστή και του Ελωχειμιστή), αλλά θα πρέπει να προσέθεσαν και πολύ μεγάλο όγκο δικού τους πρωτότυπου υλικού, έτσι ώστε στην τελική Πεντάτευχο να είναι περισσότερο από το μισό της κείμενο δικής τους εμπνεύσεως. Ο Νεεμίας και ο Έσδρας συνειδητά απέδωσαν την συγγραφή της Τορά στον Μωυσή, αποκρύπτοντας την δική τους συμμετοχή, για να προσδώσουν κύρος και αίγλη στο ιερό κείμενο, αλλά σήμερα είναι περισσότερο από βέβαιο ότι η Τορά συνετέθη λίγο μετά την επιστροφή των Ιουδαίων απ’ την Βαβυλώνα και μετά την ανοικοδόμηση του Ναού, δηλαδήκατά την εποχή του Έσδρα και Νεεμία. Η τελική σύνθεση της Τορά, λοιπόν, είχε ως συντάκτες τον Έσδρα και Νεεμία, οι οποίοι στην πραγματικότητα ήταν σατράπες (διοικητές) της περσικής επαρχίας της Ιουδαίας. Ο μεν Έσδρας ήταν διορισμένος από τους Πέρσες αρχιερέας στον νέο Ναό, ο δε Νεεμίας ήταν κάποτε οινοχόος του Βασιλιά των Περσών Αρταξέρξη και τον διόρισε ο Αρταξέρξης σατράπη της Ιουδαίας ως άτομο της απολύτου εμπιστοσύνης του.
 |
| Ο προφήτης Μιχαίας στο βιβλίο Βασιλειών Γ΄ 22.19-23, είδε το Θεό να κάθεται στο θρόνο του και να στέκονται, δεξιά κι αριστερά οι άγγελοι, και είπε ο Θεός, ποιος θα εξαπατήσει το βασιλιά του Ισραήλ Αχαάβ; Και βγήκε ένας άγγελος και στάθηκε μπροστά στον Κύριο και είπε, εγώ θα τον εξαπατήσω. Και είπε ο Κύριος, πήγαινε να το κάνεις. Στην εικόνα, έργο του Franz Stuck |
Η αντι-αιγυπτιακή προπαγάνδα
Η περσόφιλη ιδεολογία της Τορά φαίνεται και από επιμέρους λεπτομέρειες μέσα στο ίδιο το ιερό κείμενο. Τέτοιες λεπτομέρειες είναι η συνεχής και επίμονη αντί-αιγυπτιακή χροιά στα βιβλία Γένεσης και Έξοδος (οι πληγές του φαραώ, ο δυνάστης φαραώ, η καταπίεση των εβραίων στην Αίγυπτο κλπ.). Ο Έσδρας και ο Νεεμίας, ως σατράπες, ήταν στενοί σύμμαχοι της Περσίας, και η Αίγυπτος ήταν ο κύριος αντίπαλος της Περσίας εκείνη την εποχή. Συνεπώς, η αντί-αιγυπτιακή χροιά της Τορά θα ικανοποιούσε τον Πέρση Βασιλιά.
Ο Οικουμενικός Γιαχβέ
Η επίδραση του Ζωροαστρισμού στον Ιουδαϊσμό φαίνεται και σε ένα άλλο ζήτημα. Οι προ-αιχμαλωσιακοί Ιουδαίοι λάτρευαν βέβαια τον θεό τους τον Γιαχβέ, του έχτιζαν βωμούς και του έκαναν θυσίες, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως αρνούνταν την ύπαρξη και άλλων θεών πέρα απ’ τον δικό τους θεό. Δεν πίστευαν δηλαδή οι προ-αιχμαλωσιακοί Ιουδαίοι ότι ο θεός τους ήταν ο μοναδικός θεός που υπήρχε στον κόσμο. Οι προ-αιχμαλωσιακοί Ιουδαίοι δέχονταν ότι υπήρχαν και άλλοι θεοί στον κόσμο, οι οποίοι όμως έπρεπε να λατρεύονται μόνο από τους άλλους λαούς (τα έθνη). Οι Εβραίοι ήταν υποχρεωμένοι να λατρεύουν μόνο τον θεό της δικής τους φυλής, τον Γιαχβέ. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη ο κόσμος ήταν διαμοιρασμένος μεταξύ των θεών και ο κάθε θεός είχε την δική του μερίδα, τον δικό του λαό που τον λάτρευε. Για παράδειγμα οι Αιγύπτιοι Θεοί περιορίζονταν στην Αίγυπτο και στο έθνος των Αιγυπτίων, ενώ οι Φοίνικες θεοί είχαν σαν μερίδα τους την Φοινίκη και τον λαό των Φοινίκων. Έτσι και ο Γιαχβέ, ασκούσε την εξουσία του στο Ισραήλ και στους Εβραίους. Στην Έξοδο, για παράδειγμα, στις πλάκες με τις Δέκα Εντολές, ο Θεός διατάζει τον λαό Ισραήλ... «ουκ έσονται συ θεοί έτεροι» (Έξοδος 20.1), δηλαδή, «δεν υπάρχουν άλλοι θεοί για σένα». Αυτό το "για σένα" αφήνει να εννοηθεί ότι για τους άλλους λαούς μπορεί να υπάρχουν άλλοι θεοί, όχι όμως για σένα, λαέ του Ισραήλ. Για σένα υπάρχει μόνο ένας θεός, ο Γιαχβέ! Συνεπώς ακόμα και στην Έξοδο δεν υπάρχει ένας αποκρυσταλλωμένος μονοθεισμός με παγκόσμιο χαρακτήρα, έχουμε περισσότερο μια πρώιμη μορφή του μονοθεϊσμού που στη επιστήμη της θρησκειολογίας ονομάζεται "ενοθεϊσμός" και "μονολατρεία". Η μεταμόρφωση του εβραϊκού θεού σε παγκόσμιο θεό συνέβη μόνο κατά την διάρκεια της Βαβυλώνιας αιχμαλωσίας και λίγο μετά.
Οι αιχμαλωσιακοί προφήτες, με το που κατέρρευσε το κράτος του Ιούδα και καταστράφηκε ο Ναός του Σολομώντα, περιήλθαν σε ένα θεολογικό αδιέξοδο, που οφειλόταν σε αυτή την στενή γεωγραφική αντίληψη που είχαν για το θεό τους αλλά και γενικότερα για τους θεούς. Πώς είναι δυνατόν οι Βαβυλώνιοι, και μαζί με αυτούς και οι ξένοι θεοί τους, να μπαίνουν μέσα στην Ιερουσαλήμ, στην επικράτεια του Γιαχβέ; Πώς γίνεται οι Εβραίοι που ζουν αιχμάλωτοι στην Βαβυλώνα να συνεχίσουν να λατρεύουν τον Γιαχβέ, έξω απ’ την επικράτειά του; Μπορεί να λατρεύεται ο Γιαχβέ έξω από την Ιουδαία, αφού η Βαβυλώνα ανήκει σε άλλους θεούς; Μπορεί ο Γιαχβέ να ακούει τις προσευχές των Εβραίων έξω απ’ την Ιουδαία;
Τη θεολογική λύση σε αυτή την κρίση έδωσε η ζωροαστρική ιδέα του οικουμενικού θεού και οι μεταιχμαλωσιακοί προφήτες που την υιοθέτησαν και την διακήρυξαν. Έτσι, ο Γιαχβέ γίνεται κι αυτός οικουμενικός θεός, όπως ο Αχούρα Μάζντα. Οι θεοί των εθνών υποβιβάζονται σε δαιμόνια και οι γεωγραφικοί περιορισμοί παύουν να ισχύουν πλέον για τον Γιαχβέ.
Η σύνθεση της Πεντατεύχου από τον Έσδρα και Νεεμία ( γύρω στο 440-450 π.Χ.) γίνεται ακριβώς γι’ αυτό το λόγο και ακριβώς αυτή την εποχή (την μεταιχμαλοσιακή) για να καταδειχθεί ότι ο Γιαχβέ είναι ένας οικουμενικός θεός που μπορεί να δρα και στην Αίγυπτο και στην Βαβυλώνα και παντού, όπως δρα και στην Ιερουσαλήμ. Βέβαια, η σύνθεση της Πεντατεύχου γίνεται με υλικό προ-αιχμαλωσιακό, αλλά γίνεται από έναν συντάκτη που είναι φορέας του οικουμενικού περσικού μονοθεισμού. Έτσι, η Γένεση ξεκινάει με την δημιουργία του κόσμου απ’ έναν Γιαχβέ παγκόσμιο και οικουμενικό θεό, παρά το γεγονός ότι ο "ενοθεϊσμός" και η "μονολατρεία" υποφώσκουν στο κείμενο. Έτσι, στη Γένεση και Έξοδο, οι θεοί των εθνών φαίνονται κι αυτοί παρόντες, αλλά όμως είναι συγκριτικά πολύ υποδεέστεροι του Γιαχβέ, μεταμορφωμένοι σε ανίσχυρα δαιμόνια.
Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι μεταιχμαλοσιακή επεξεργασία έχουν υποστεί κι άλλα κείμενα της Βίβλου πέρα από την Πεντάτευχο. Πολύ γνωστή είναι η μεταιχμαλοσιακή επίδραση στο βιβλίο του προφήτη Ησαΐα. Οι παλαιοδιαθηκολόγοι διαιρούν παραδοσιακά τον Ησαΐα σε τρία μέρη (πρώτο-Ησαΐας, δεύτερο-Ησαΐας και τρίτο-Ησαΐας), εκ των οποίων ο τρίτο-Ησαΐας είναι σίγουρα μεταιχμαλωσιακός, μιας και, όπως προ είπα, το βιβλίο του Ησαΐα αποκαλεί τον Κύρο τον Μέγα "Μεσσία". Τέτοια μεταιχμαλοσιακή επίδραση έχουν υποστεί και οι Ψαλμοί, χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ψαλμός 95.5 «φοβερός ο Θεός (δηλ. ο Γιαχβέ) υπέρ πάντας τους θεούς (των εθνών). Πάντες οι θεοί των εθνών δαιμόνια», δηλαδή, ο Ψαλμός δεν αρνείται την ύπαρξη άλλων θεών, όμως ο Γιαχβέ είναι ανώτερος όλων και οι άλλοι θεοί είναι δαίμονες.
 |
| Οι παλαιοδιαθηκολόγοι παρατήρησαν από πολύ παλιά ότι ο Σατανάς ως δαίμονας απουσιάζει ολοκληρωτικά απ’ την Πεντάτευχο και γενικά στα πιο παλιά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Στην Γένεση, για παράδειγμα, γίνεται λόγος για το φίδι που παραπλάνησε την Εύα, αλλά στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία ρητή ταύτιση του φιδιού με τον Σατανά ή με κάτι δαιμονικό. Αντιθέτως το φίδι είναι το πιο σοφό πλάσμα που έφτιαξε ο Γιαχβέ, «ο δε όφις ην φρονιμώτατος πάντων των θηρίων των επί της γης, ων εποίησε Κύριος ο Θεός» (Γένεση, 3.1). Έργο του Gustave Doré, Paradise Lost, Book IX (1866) |
Η δαιμονοποίηση του Σατανά
Μια άλλη επιρροή του Ζωροαστρισμού επί του μεταιχμαλωσιακού Ιουδαϊσμού είναι η σταδιακή υιοθέτηση της πίστης ότι υπάρχει κάποιος κακός δαίμονας που αντιπαλεύεται τον Γιαχβέ, κατά το πρότυπο του δαίμονα Αριμάν, και αυτός ο δαίμονας είναι ο Σατανάς. Η επιρροή αυτή βέβαια δεν συνέβη αμέσως μετά την επιστροφή απ’ την Βαβυλώνα, δεν συνέβη δηλαδή την εποχή του Νεεμία, αλλά ήταν μια αργή και μακροχρόνια διαδικασία που ολοκληρώθηκε μόνο κοντά στην εποχή του Χριστού.
Οι παλαιοδιαθηκολόγοι παρατήρησαν από πολύ παλιά ότι ο Σατανάς ως δαίμονας απουσιάζει ολοκληρωτικά απ’ την Πεντάτευχο και γενικά στα πιο παλιά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης. Στην Γένεση,για παράδειγμα, γίνεται λόγος για το φίδι που παραπλάνησε την Εύα, αλλά στην πραγματικότητα δεν υπάρχει καμία ρητή ταύτιση του φιδιού με τον Σατανά ή με κάτι δαιμονικό. Αντιθέτως το φίδι είναι το πιο σοφό πλάσμα που έφτιαξε ο Γιαχβέ, «ο δε όφις ην φρονιμώτατος πάντων των θηρίων των επί της γης, ων εποίησε Κύριος ο Θεός», (Γένεση, 3.1).
Σε άλλα παλαιοδιαθηκικά κείμενα παρατηρείται ότι,όλα τα κακά του κόσμου είναι αποτέλεσμα της επιθυμίας του Γιαχβέ και όχι του Σατανά. Απλά,τις επιθυμίες του Γιαχβέ τις εκτελούν πρόθυμα κάποιοι αρμόδιοι άγγελοι. Δηλαδή,στα αρχαιότερα κείμενα ο Θεός είναι η πηγή και του καλού και του κακού, και οι άγγελοι είναι απλοί εκτελεστές των εντολών του Θεού, «εγώ Κύριος ο Θεός ο ποιών ειρήνην και κτίζων κακά» (Ησαΐα 45.7). Ο προφήτης Μιχαίας στο βιβλίο Βασιλειών Γ΄ (22.19-23),«είδε το Θεό να κάθεται στο θρόνο του και να στέκονται, δεξιά κι αριστερά οι άγγελοι, και είπε ο Θεός, ποιος θα εξαπατήσει το βασιλιά του Ισραήλ Αχαάβ; Και βγήκε ένας άγγελος και στάθηκε μπροστά στον Κύριο και είπε, εγώ θα τον εξαπατήσω. Και είπε ο Κύριος, πήγαινε να το κάνεις».
Στο βιβλίο του Ιώβ, ο Σατανάς (εβραϊκή λέξη που σημαίνει κατήγορος ή εισαγγελέας) είναι απλάένας από τους αγγέλους του Θεού, ο οποίος εκτελεί το θέλημα του Θεούπεριδιαβαίνοντας τη γη και καταγράφοντας τα παραπτώματα των ανθρώπων ή δοκιμάζοντας την πίστη τους, δίνοντας στο τέλος αναφορά στο Θεό, «και ιδού ήλθον οι άγγελοι του Θεού παραστήναι ενώπιον του Κυρίου, και ο διάβολος ήλθε μετ’ αυτών, και είπεν ο Κύριος τω διαβόλω, πόθεν παραγέγονας; Και αποκριθείς ο διάβολος τω Κυρίω είπε, περιελθών την γην και εμπεριπατήσας την υπ’ ουρανόν πάρειμι» (ήρθαν οι άγγελοι να παρουσιαστούν ενώπιον του Θεού, και ο Διάβολος ήταν μαζί με αυτούς, και τον ρώτησε ο Θεός, από πού έρχεσαι, και του απάντησε ο Διάβολος, γύρισα όλη την γη που είναι κάτω από τον ουρανό κι ήρθα να δώσω την αναφορά μου)» (Ιώβ Α΄ 6-9).
Αυτή η ιδέα, ότι πηγή και των καλών και των κακών πραγμάτων είναι ο ίδιος ο Γιαχβέ, δημιουργούσε μεγάλα ερωτήματα στους εβραίους στοχαστές, για το κατά πόσο είναι ο Θεός δίκαιος, καθώς όλα τα κακά προέρχονται απ’ αυτόν. Αυτό το πρόβλημα ονομάστηκε «θεοδικία»!Η δαιμονοποίηση του Σατανά ξεκίνησε κάπου στην μεταιχμαλωσιακή εποχή και βρήκε την κορύφωσή της στην ελληνιστική εποχή, σε βιβλία όπως η Σοφία Σολομώντος, με αποτέλεσμα να απαλλαγεί ο Θεός από τις ευθύνες για τα κακά που κατακλύζουν τον κόσμο, «θεός θάνατον ουκ εποίησεν»(Σοφ. Σολ.Α΄, 13-14). «…φθόνω δε διαβόλου θάνατος εισήλθενεις τον κόσμον» (Σοφ.Σολ.Β΄23-24). Δηλαδή, δεν έφτιαξε τα κακά του κόσμου ο Θεός, αλλά όλα τα κακά υπάρχουν στον κόσμο εξαιτίας του Σατανά. Εκεί κάπου ο εβραϊκός Σατανάς εξομοιώθηκε με τον περσικό Αριμάν.
Η ανάσταση των νεκρών
Βέβαια η λίστα των περσικών επιρροών επί του Ιουδαϊσμού δεν εξαντλείται εδώ. Άλλη σημαντική επιρροή είναι η υιοθέτηση από τους Ιουδαίους της πίστης στην ανάσταση των νεκρών, όπως την βλέπουμε για πρώτη φορά σε παλαιοδιαθηκικό συγγραφέα, στον μεταιχμαλωσιακό προφήτη Ιεζεκιήλ«Και προεφήτευσα, καθότι ενετείλατό μοι και εισήλθεν εις αυτούς το πνεύμα και έζησαν και έστησαν έτη το ποδών αυτών» (37.1-14).
Τέλος, και ίσως η πιο ενδιαφέρουσα επιρροή της περσικής θρησκείας είναι ο εσχατολογικός μεσσιανισμός, δηλαδή η πίστη στην εμφάνιση ενός Μεσσία λίγο πριν το τέλος της ιστορίας του κόσμου, τον οποίο εσχατολογικό μεσσιανισμό υιοθέτησε ο Ιουδαϊσμός από τους Πέρσες. Τον εσχατολογικό μεσσιανισμό δεν τον συναντάμε βέβαια μέσα στην Παλαιά Διαθήκη, αλλά σε απόκρυφα ιουδαϊκά κείμενα της μεταιχμαλωσιακής περιόδου, κείμενα που πολύ συχνά αποκαλούν οι θεολόγοι «Μεσοδιαθηκική Γραμματεία», δηλαδή μια ομάδα κειμένων που γεφυρώνει την απόσταση μεταξύ Παλαιάς και Καινής Διαθήκης.