Στα όρια της φωνής: Ιάννης Ξενάκης, Βάκχαι

Φωτο Γεράσιμος Δομένικος

Το σπάνιο έργο Βάκχαι του σπουδαίου Ιάννη Ξενάκη παρουσιάζεται σε πανελλήνια πρώτη με τη μορφή παράστασης στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος για δύο μόνο παραστάσεις στις 11 και 12 Ιουλίου 2018, στο πλαίσιο του κύκλου Ημέρες Μουσικού Θεάτρου. Πρόκειται για ένα έργο-πρόκληση υψηλών μουσικών και φωνητικών απαιτήσεων, το οποίο ανέβηκε μόνο μία φορά το 1993 στο Λονδίνο και δεν ηχογραφήθηκε ποτέ. Τη μουσική διεύθυνση έχει αναλάβει ο Νίκος Βασίλειου, ενώ η σκηνοθεσία είναι του Γιάννου Περλέγκα.  Ένας ερμηνευτικός άθλος, οι Βάκχαι του Ιάννη Ξενάκη αποτελούν σκηνική μουσική για δεκαεξαμελή γυναικεία χορωδία, έναν βαρύτονο που ερμηνεύει τον ρόλο του Διόνυσου και μια εννεαμελή ορχήστρα, αποτελούμενη αποκλειστικά από πνευστά και κρουστά όργανα. Συμμετέχει το εξαιρετικό μουσικό σύνολο ARTéfacts ensemble και η Χορωδία της ΕΡΤ. 

Για το έργο, ο Ιάννης Ξενάκης έχει δηλώσει "Το ζήτημά μου δεν είναι να προκαλέσω τον ακροατή, αλλά τον ίδιο τον εαυτό μου. Αυτό είναι το πιο δύσκολο πράγμα, που πρέπει να κατανοήσει και να κάνει κάποιος, και όχι να άγεται και να απορροφάται από την επιτυχία του, από την πιθανή σκέψη της επιτυχίας ή του πλουτισμού από την επιτυχία της μουσικής που κάνει".

Ο Ιάννης Ξενάκης συνέθεσε το 1993, κατόπιν παραγγελίας του Opera Factory του Λονδίνου, τις Βάκχες του Ευριπίδη. Μετά το ανέβασμα του 1993, το έργο δεν παρουσιάστηκε πουθενά, ούτε πήρε ποτέ τον δρόμο της ηχογράφησης. Πιθανόν επειδή η υγεία του συνθέτη ήταν ήδη επιβαρυμένη. Ανυπέρβλητο εμπόδιο για τη σκηνική τύχη του συγκεκριμένου έργου είναι η τερατώδης δυσκολία της φωνητικής και μουσικής εκφοράς του ερασμιακού κειμένου που επιβάλλει ο συνθέτης στις γυναίκες χορωδούς των Βακχών. Ο υπερβατικός δημιουργός για άλλη μια φορά ζητάει από τους ερμηνευτές του το αδιανόητο: να εννοήσουν, μέσα από ένα τελείως αμοτιβικό μουσικό κείμενο στα ερασμιακά, με θανάσιμη κυριολεξία τον λόγο του Ευριπίδη. Σε έναν γλωσσικό κώδικα, δηλαδή, που δυσκολεύει απίστευτα τους ελληνόφωνους, πόσο μάλλον τους αγγλόφωνους τραγουδιστές! Επιπλέον επιβάλλει στους πνευστούς οργανοπαίκτες μια εξαντλητική διαδικασία: το μουσικό κείμενο των πνευστών αποτελείται από ατελείωτους κρατημένους φθόγγους (τενούτες), που, όσο μεγάλη κι αν είναι η αναπνευστική εκγύμναση των μουσικών, η απόδοση του έργου δεν παύει να αποτελεί για αυτούς μια οριακή βιολογική δοκιμασία.  Στην πρώτη πανελλήνια παρουσίαση των Βακχών στην Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ την μουσική διεύθυνση έχει αναλάβει ο αρχιμουσικός Νίκος Βασιλείου, ο οποίος για τις ανάγκες του έργου υποδύεται και τον ρόλο του Πενθέα.  Τη σκηνοθεσία υπογράφει ο Γιάννος Περλέγκας, ένας από τους πιο ανήσυχους σκηνοθέτες της γενιάς του, με ιδιαίτερη ματιά και έντονο προσωπικό στίγμα. Η σκηνική απόπειρα του έργου Βάκχαι του Ιάννη Ξενάκη αποτέλεσε για τον ίδιο μεγάλη πρόκληση. «Από τη στιγμή που καλείσαι ως σκηνοθέτης να παρουσιάσεις μια παραστάσιμη φόρμα του έργου, κι όχι απλώς μια συναυλία, αρχίζεις και ψάχνεις πώς θα αποδώσεις σκηνικά τη βασική σύγκρουση του έργου, φυσικά μέσα από «ξενακικούς» όρους, κι όχι με τους λεκτικούς όρους του θεάτρου», σημειώνει ο Γιάννος Περλέγκας. «Οι Βάκχες ήταν το τελευταίο έργο για τον Ευριπίδη και ένα από τα τελευταία του Ξενάκη. Μια διπλή παρακαταθήκη, μια διπλή υπόμνηση της χαμένης πίστης». Τα σκηνικά και κοστούμια της Λουκίας Χουλιάρα επιδιώκουν μια πρόσμειξη διαφορετικών αισθητικών υφών και εποχών με τελικό στόχο την αχρονικότητα, σταθερό στόχο επίσης του Ιάννη Ξενάκη.