Περί συντήρησης ο λόγος | Τα αίτια φθορών των φορητών εικόνων

Αρχική κατάσταση διατήρησης
της εικόνας

Σάββατο 10 Σεπτεμβρίου 2016 - Οι φορητές Εικόνες λόγο της ιδιαίτερης κατασκευής τους επηρεάζονται και φθείρονται απο διάφορες παραμέτρους έκθεσης, φύλαξης, αποθήκευσης κλπ. Σε αυτό το άρθρο θα γίνει μια συνοπτική προσέγγιση των «Φυσικών αιτιών» και των «Εξωγενών παράγοντών» αυτών , ώστε να γίνουνε κατανοητά τα αίτια αυτά ώστε να μπορεσει να συμβάλει στην ορθότερη διατήρηση αυτών.

I. Φυσικά  αίτια
Περιβαλλοντικοί Παράμετροι. Οι περιβαλλοντικές παράμετροι επιδρούν στα υλικά κατασκευής των Εικόνων ξεχωριστά αλλά και λόγω του συνδυασμού των υλικών αυτών. Όπως, με τη μείωση της σχετικής υγρασίας, η ζωγραφική επιφάνεια της εικόνας αποβάλλει την υγρασία ταχύτερα από τον ξύλινο φορέα με αποτέλεσμα το ξύλο να «σκευρώνει» και η ζωγραφική μην μπορώντας να ακολουθήσει αυτή την κίνηση, να κρακελάρει.

Μετά το πέρας των εργασιών
συντήρησης & αισθητικής
αποκατάστασης

Μηχανικές αλλοιώσεις.  Το ξύλο είναι οργανικό και υγροσκοπικό υλικό και δέχεται αλλοιώσεις από την στιγμή που κόβεται από το δέντρο χάνοντας έτσι σημαντική ποσότητα υγρασίας. Διατηρεί όμως ποσοστό υγρασίας το οποίο αποβάλλεται σταδιακά ώστε να  υπάρχει ισορροπία με την υγρασία του περιβάλλοντος. Η σταδιακή αυτή μεταβολή συνεπάγεται το ξύλο να κινείται σε φορά αντίθετη από την αρχική του σύνθεση και να σκευρώνει. Ο τρόπος με τον οποίο έχει κοπεί το ξύλο επηρεάζει το βαθμό σκεύρωσης και τα ξύλα που έχουν κοπεί παράλληλα με την επιφάνεια του κορμού και μακρύτερα από τον κεντρικό άξονα σκευρώνουν περισσότερο από τα ξύλα που η κοπή τους έχει γίνει κοντά στη διάμετρο του κορμού. Ο ρυθμός με τον οποίο σκευρώνει το ξύλο εξαρτάται από το είδος του ξύλου, το πορώδες του, η κατανομή των πόρων αλλά και τις μεταβολές της σχετικής υγρασίας. Το ξύλο απο την στιγμή της κοπής του περιείχε υψηλό ποσοστό υγρασίας και δέχεται μεγαλύτερη αλλοίωση όταν η υγρασία αυτή εξατμιστεί. Τα ξύλα που δέχονται τις μεγαλύτερες μηχανικές αλλοιώσεις είναι τα σκληρά ξύλα όπως η καρυδιά και η οξιά όμως αυτά έχουν την μεγαλύτερη αντοχή σε χτυπήματα και μικροοργανισμούς (έντομα, μύκητες κ.λπ). Η ποιότητα του ξύλου είναι καθοριστική για την μετέπειτα συμπεριφορά του. Ένα ξύλο που περιέχει ρόζους δέχεται τοπικά εντάσεις στο σημείο αυτό οι οποίες οδηγούν στην δημιουργία ρωγμών. Ρωγμές σχηματίζονται επίσης σε εικόνες που έχουν τρέσα και οι δυνάμεις από την κίνηση του ξύλου συσσωρεύονται τοπικά.

Η εικόνα μετά το πέρας των εργασιών
συντήρησης και πριν τις εργασίες
αισθητικής αποκατάστασης

Μύκητες. Οι μυκήτες έχουν  διάφορες μορφές και δρουν στο ξύλο σε πολύ υψηλά ποσοστά υγρασίας και κυρίως στα περισσότερο υγροσκοπικά ξύλα (μαλακά ξύλα). Τα συνήθη ξύλα που χρησιμοποιούσαν οι αγιογράφοι είναι αρκετά ανθεκτικά στους μύκητες, ενώ οι  νεότερες σχετικά εικόνες με κακής ποιότητας ξύλων παρατηρείται ότι προσβάλλονται ευκολότερα από μύκητες και μικροοργανισμούς. Οι μύκητες μπορεί να δρουν επιφανειακά, να επηρεάζουν το χρώμα του ξύλου, την υφή ή και τη μηχανική του αντοχή.

Ξυλοφάγα έντομα. Τα ξυλοφάγα έντομα έχουν 4 στάδια ζωής: αυγό, προνύμφη, νύμφη και τέλειο έντομο, από τα οποία στα 3 τρέφονται από το ξύλο. Το έντομο αφήνει τα αυγά του στο ξύλο όπου αυτό εκκολάπτεται και ξεκινάει τις μεταμορφώσεις του τρώγοντας τα θρεπτικά στοιχεία του ξύλου και αφήνοντας τη σκόνη εσωτερικά. Αυτά δρουν σε «σύραγγες» παράλληλα με τα νερά του ξύλου όπου το ξύλο είναι πιο μαλακό. Όπως και οι μύκητες ευνοούνται από την υψηλή υγρασία και δρουν περισσότερο σε υγροσκοπικά (μαλακά) ξύλα, τα οποία έχουν την τάση να διατηρούν την υγρασία στο εσωτερικό τους και διευκολύνουν την εκκόλαψη και την παροχή τροφής.

Φωτοχημικές αλλοιώσεις. Το φως δρα επιφανειακά στο ξύλο και δεν επιδρά τόσο στην μηχανική του αντοχή όσο στην όψη του αλλοιώνοντας το χρώμα. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ταννίνες του ξύλου αντιδρούν με τα στοιχεία της ατμόσφαιρας. Κάποια είδη ξύλων ασπρίζουν με τη δράση του φωτός, όπως η καρυδιά ή το μαόνι, κάποια κιτρινίζουν ελαφρά όπως η βελανιδια, η τριανταφυλλιά και η μουριά, ενώ άλλα όπως ο πύξος μαυρίζουν.

Φθορές στην προετοιμασία. Το κρακελάρισμα και οι αποκολλήσεις της προετοιμασίας προέρχονται τις περισσότερες φορές από τις αντίστοιχες φθορές στο υποστήριγμα- καθώς το ξύλο κινείται, η προετοιμασία δεν μπορεί να ακολουθήσει αυτές τις κινήσεις και δημιουργούνται ρωγμές ή αποκολλάται. Επίσης, η προετοιμασία αλλοιώνεται από τις μεταβολές περιβαλλοντικών συνθηκών: με την απορρόφηση υγρασίας διογκώνεται και θρυμματίζεται ενώ γίνεται περισσότερο επιρρεπής στην δράση των μικροοργανισμών. Αντίστοιχα, σε συνθήκες χαμηλής σχετικής υγρασίας συρρικνώνεται και δημιουργούνται ρωγματώσεις.

Φθορές στο ζωγραφικό στρώμα. Τα χρώματα αλλοιώνονται με την επίδραση του φωτός σε συνδυασμό με το οξυγόνο της ατμόσφαιρας. Στην περίπτωση των φορητών Εικονών τα χρώματα προστατεύονται καθώς είναι επικαλυμμένα με το βερνίκι. Η αυγοτέμπερα έχει πολύ καλές ιδιότητες συγκράτησης των μορίων της χρωστικής η οποία είναι καλύτερη σε ορυκτές χρωστικές που εμφανίζονται αναλλοίωτες. Το φύλλο χρυσού δεν δέχεται αλλοιώσεις, δέχεται όμως το «μπόλο» (προετοιμασία του) που το συγκρατεί . Επίσης, οι λαζούρες και οι χρυσοκονδυλιές είναι περισσότερο ασταθή στρώματα καθώς είναι πιο αραιά χρωματικά στρώματα.

Φθορές στο βερνίκι. Το βερνίκι λειτουργεί ως προστατευτικό στρώμα καθώς καλύπτει το χρωματικό στρώμα και είναι αυτό που έρχεται σε άμεση επαφή με το φως σε συνδυασμό με το οξυγόνο και τους ρύπους της ατμόσφαιρας. Άμεσο αποτέλεσμα είναι η έντονες αλλοιώσεις του. Οι φυσικές ρητίνες είναι πολυμερείς ουσίες που εύκολα οξειδώνονται αλλάζοντας όψη (κιτρίνισμα). Επίσης, σε υψηλές θερμοκρασίες τα βερνίκια, ιδιαίτερα αυτά με χαμηλό σημείο τήξης όπως το κολοφώνιο, μαλακώνουν και έχουν την τάση να προσελκύουν την σκόνη και τους ρύπους της ατμόσφαιρας. Με την πάροδο του χρόνου τα βερνίκια έχουν την τάση να σκληραίνουν και να συρρικνώνονται δημιουργώντας κρακλέ επιφανειακά. Κάποια βερνίκια όπως η γομαλάκα έχουν ευαισθησία στην υγρασία που μεταβάλλει το χρώμα τους. Η δάμμαρη θεωρείται ότι έχει τις καλύτερες ιδιότητες από τις φυσικές ρητίνες, παρόλα αυτά και αυτή κιτρινίζει έντονα με τη γήρανση.


II.   Εξωγενείς παράγοντες
Φωτιά. Η φωτιά καταστρέφει το ξύλο της εικόνας ολοκληρωτικά, ενώ αλλοιώνει ανεπανόρθωτα τα χρώματα και τα βερνίκια. Οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες που δημιουργούνται σε συνθήκες φωτιάς δημιουργούν φθορές μη αντιστρέψιμες και ολικά καταστρεπτικές για τις Εικόνες.

Ανθρώπινος παράγοντας. Οι χαράξεις από βανδαλισμούς είναι πολύ συχνό φαινόμενο στις φορητές εικόνες. Πολλές φορές γράφονται ονόματα, αφιερώσεις κ.λπ. ενώ υπάρχουν και μηχανικές φθορές από απροσεξία, από πτώση, από τάματα που επικολλούνται κ.λπ. Η επικάλυψη της πίσω πλευράς με λαδομπογιές είναι πολύ συχνό φαινόμενο, το οποίο όμως είναι καταστρεπτικό για τις εικόνες καθώς η υγρασία του ξύλου εγκλωβίζεται στο εσωτερικό με συνέπεια να γίνεται πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη των ξυλοφάγων εντόμων. Η προσθήκη αφιερωμάτων (πάμφυλλα) δημιουργεί επιπλέον μηχανικές φθορές, εκεί όπου εφάπτεται το μέταλλο, αλλά και συσσώρευση σκόνης και ανάπτυξη μικροοργανισμών κάτω από το πάμφυλλο.

Μεταγενέστερες επεμβάσεις- επιζωγραφίσεις. Παλαιότερες επεμβάσεις συντήρησης με προσθήκη ακατάλληλων υλικών, στόκων ή χρωμάτων, μπρουτζίνας κ.λπ., ή απόπειρες καθαρισμού με διαβρωτικά μέσα απο ανειδίκευτα άτομα έχουν επιφέρει σημαντικές φθορές στις Εικόνες. Επίσης, πολλές φορές παλαιότερες Εικόνες έχουν χρησιμοποιηθεί για επαναζωγράφιση, με αποτέλεσμα να υπάρχουν δύο ή περισσότερα στρώματα ζωγραφικής. Ακόμα πολλές φορές λόγο των φθορών που προκλήθηκαν απο δραστικούς καθαρισμούς ή φθορές απο άλλους παράγοντες οι Εικόνες επιζωγραφιζόταν μερικώς ή ολικώς με  την λανθασμένη αλλά και μη ορθή «λογική» της επικάλυψης των φθορών όπου ο νεότερος αγιογράφος μεταφέρει την άποψή του στο παλαιότερο έργο.

-Βενιζέλος Γαβριλάκης