Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Η Μαρία Μαγδαληνή Μετανοούσα,
περ. 1577, ελαιογραφία σε πανί, 108 X 101,3 εκ.,
Μουσείο Τέχνης Worcester, Μασσαχουσέττη
Ο Ανδρέας Μουστοξύδης
και η πρώτη ιστοριογραφική προσέγγιση
της ζωής του El Greco στην Ελλάδα
Γράφει η Μαριλένα Χαρίση
ΚΑΤΑ τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα, με την ανάπτυξη των εικαστικών τεχνών, παρατηρείται παράλληλα και το ενδιαφέρον ορισμένων λογίων για την ενασχόληση με την τέχνη. Οι πρώτες προσεγγίσεις της ιστορίας της τέχνης που έχουμε στην Ελλάδα, οφείλονται στον Κερκυραίο, λόγιο και ιστοριογράφο Ανδρέα Μουστοξύδη (1785 Κέρκυρα – 1860 Κέρκυρα). Ανάμεσα στα άλλα θέματα, φιλολογικά και ιστορικά, που πραγματεύεται στο περιοδικό του σύγγραμμα Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά που εκδίδεται το 1843, ασχολείται και με τους μεγαλύτερους, κατά τον ίδιο, Έλληνες ζωγράφους της Ιταλικής Σχολής: τον εξ Ουδίνης Πελλεγρίνο (1501-1543), τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο (1548 Χάνδακας – 1632 Τολέδο), τον Αντώνιο Βασιλάκη (1555 Μήλος – 1629 Βενετία) και κατατάσσει ως τέταρτο ζωγράφο της Σχολής τον Παναγιώτη Δοξαρά (1662 Κουτήφαρι Μάνης -1729 Κέρκυρα). Ένα μικρό μέρος αφιερώνει σε δύο μεταβυζαντινούς ζωγράφους, τον Μιχαήλ Δαμασκηνό και τον Εμμανουήλ Ιερέα.
Γνωρίζοντας πως την εποχή εκείνη οι αναφορές στην τέχνη ήταν σχεδόν ανύπαρκτες, φυσικό επακόλουθο είναι τα κείμενα του Μουστοξύδη να μην αφορούν τόσο σε συγκεκριμένα έργα, με την έννοια της συστηματικής μελέτης και επιστημονικής ανάλυσης του αντικειμένου, όσο στο να καταγράψουν απλά κάποιες ιστορικές πληροφορίες. Ως ιστορικός και φιλόλογος κάνει μια
λογοτεχνική προσέγγιση των καλλιτεχνών και του έργου τους και σίγουρα όχι με κριτική διάθεση. Ωστόσο, οι πληροφορίες που μας παρέχουν σήμερα τα κείμενα του Κερκυραίου λόγιου κρίνονται ιδιαίτερα σημαντικές καθώς είναι η πρώτη γραπτή αναφορά στην Ελλάδα, για τη ζωή και το έργο ενός από τους σπουδαιότερους καλλιτέχνες παγκοσμίως, του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.
Ο Ανδρέας Μουστοξύδης ξεκινά την αναφορά στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο επισημαίνοντας τη σύγχυση που προκαλούσε το επώνυμο του καλλιτέχνη κατά τον 19ο αιώνα, στοιχείο που οδήγησε πολλές φορές τους μελετητές σε λανθασμένες εντυπώσεις, πιστεύοντας πως πρόκειται για δυο διαφορετικά πρόσωπα. Γράφει πως: «Επικαλείται δε υπό των πλειοτέρων Θεοτοκόπολις και τις μάλιστα εκ της διττής επωνυμίας απατηθείς, δύο έπλασε διάφορα πρόσωπα τον Θεοσκόπολιν και Θεοτοκόπολιν». Ο ίδιος δε υποστηρίζει πως το σωστό όνομα του καλλιτέχνη είναι Κυριάκος ή Δομήνικος Θεοσκόπολις. Στη συνέχεια ανατρέχει στα βιογραφικά στοιχεία του καλλιτέχνη. Αφού αναφερθεί με βεβαιότητα στο χρόνο γέννησής του, «δυνάμεθα να βεβαιώσωμεν ότι το 1548 ανέπνευσεν ο Θεοσκόπολις την πρώτης της ζωής αύραν» (λανθασμένη πληροφορία που δεν ισχύει σήμερα, καθώς οι νεότεροι μελετητές τοποθετούν τη χρονολογία γέννησης του καλλιτέχνη περί το 1541), περνά στην περιγραφή της παραμονής του Greco στη Βενετία. Καμία αναφορά δεν γίνεται από τον ιστοριογράφο για τα προσκόμματα της αρχικής βυζαντινής παιδείας του καλλιτέχνη.
Χωρίς να υποδεικνύει χρονικά την περίοδο, ο Μουστοξύδης μας πληροφορεί πως μεταβαίνοντας στη Βενετία ο ζωγράφος εγγράφεται στο εργαστήριο του Tiziano, όπου καταπιάνεται όχι μόνο με τη ζωγραφική αλλά επιδίδεται και στην αντιγραφή ορισμένων χαρακτικών των μεγάλων καλλιτεχνών της Αναγέννησης. Συγκεκριμένα για τη δεξιοτεχνία του καλλιτέχνη στην ξυλογραφία αναφέρει πως: «Υπό του αριστοτέχνου τούτου (εννοώντας τον Tiziano) διδασκόμενος, πρόοδευσε θαυμασίως εις την ζωγραφικήν αλλά καταγινόμενος ενταυτώ και εις την ξυλογραφίαν, ακμάζουσαν τότε και ευδοκιμούσαν τα μέγιστα, τοσούτον επέδωκεν, ώστε ο Τιτιανός επέτρεψεν αυτώ την χάραξιν πολλών της γραφικής ιδιοχείρων του έργου», και συνεχίζει, τονίζοντας πως η απόδειξη των ικανοτήτων του καλλιτέχνη στη χαρακτική είναι η θρησκευτικού περιεχομένου ξυλογραφία με θέμα τη Διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας.
Χρησιμοποιώντας ως πηγή πληροφοριών ειδήμονες και μελετητές της Δύσης, όπως οι Lanzi, Angicourt και Antonio Palomino Valesco, ο Μουστοξύδης σκιαγράφησε την κατάσταση, γύρω από την τέχνη του Greco, τα πρώτα χρόνια της άφιξής του στη Βενετία. Παραπέμποντας στο βιβλίο Storia Pittorica του Lanzi, αναφέρει πως τα ζωγραφικά έργα του Θεοτοκόπουλου φαίνεται πως αρχικά τουλάχιστον δεν ήταν και τόσο πετυχημένα αφού «[…] εμιμείτο την χείρα του διδασκάλου». Κατηγορήθηκε για αντιγραφή και από φιλοδοξία μετέβαλε τη ζωγραφική του, βέβαια «όχι μετ’ ευτυχούς εκβάσεως, διότι παρετραπείς της οδού την οποίαν εβάδισεν ο εύστοχος της ωραίας φύσεως μιμητής, και αυτής της ωραίας φύσεως παρετράπη».
Παρ’ ότι ο ιστοριογράφος βασίστηκε κυρίως σε δυτικές πηγές για την αποθησαύριση πληροφοριών, ωστόσο δεν υιοθέτησε πάντα τις απόψεις τους.
Αξιοσημείωτο είναι πως στην περιγραφή της ιταλικής περιόδου της τέχνης του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου δεν αναφέρεται από τον ιστοριογράφο η περίοδος της Ρώμης και οι επιδράσεις των Μανιεριστών καλλιτεχνών όπως οι Τintoretto και Coreggio.
Στη συνέχεια, αναφερόμενος στη μετάβαση του καλλιτέχνη στην Ισπανία θεώρησε πως η αιτία αποχώρησης από την Ιταλία ανιχνεύεται στην «δια το πλήθος των εν Ιταλία τότε ακμαζόντων επισήμων ζωγράφων». Επιπλέον, οι πολιτικές σχέσεις μεταξύ Ιταλίας και Ισπανίας και η επιρροή του Tiziano στον βασιλιά Φίλιππο Β’ είχαν δώσει το ερέθισμα στον καλλιτέχνη για να εγκατασταθεί εκεί.
Για τη ζωγραφική του Greco στην Ισπανία γράφει πως συνέχισε να ζωγραφίζει με τον ιταλικό τρόπο και υπογράμμισε ότι «[…] ανέλαβεν ενταύθα του Τιτιανού τον τρόπον, είτε υπό δευτέρας και κρείττονος σκέψεως μεταπεισθείς, είτε και πλειοτέρους ελπίσας να προσελκύση των εραστών της τέχνης, μεταχειριζόμενος τον εν Ισπανία εικότως ευδοκιμούντα και θαυμαζόμενον τρόπον». Ωστόσο, οι νέες έρευνες για τον Greco θεωρούν αναμφισβήτητο γεγονός την αλλαγή στο ύφος του μετά την άφιξή του στην Ισπανία, που συνοδεύτηκε με την επιθυμία του να ζωγραφίζει σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Πιθανότατα όσα είχε δει στη Ρώμη ήταν το γεγονός που τον επηρέασε προς αυτή την κατεύθυνση και όχι η βενετσιάνικη ζωγραφική. Μάλιστα, πολλοί μεταγενέστεροι μελετητές υποστηρίζουν πως εκείνος που επηρέασε τον Greco περισσότερο από όλους τους καλλιτέχνες στην Ιταλία, ήταν ο Michelangelo.
Εν συνεχεία, ο Μουστοξύδης στηριζόμενος πάντα στη μελέτη του Antonio Palomino Valesco, απαριθμεί τα έργα που εώς τότε είχαν αποδοθεί στον Greco. Αξίζει εδώ να σημειωθεί η μνεία που κάνει ο ιστοριογράφος για το έργο με τίτλο Μαγδαληνή (περ. 1577 Μουσείο Τέχνης, Worcester Mασσαχουσέττη), γράφοντας πως «αν και εν γένει του Θεοσκοπόλιδος αι ζωγραφίαι εζητούντο πολλαχόθεν και επομένως απεδίδοντο βαρυτίμως, τοσούτων υπέρ πάσας τας άλλας εφημίσθη η Μαγδαληνή, ώστε ο Καρδινάλις Πορτοκαρρέρος, ίνα λάβη αυτήν, επρόσφερεν αντάλλαγμα μιαν εικόνα Λούκα του Ιορδανού (=Luca Giordano), όχι υποδεέστερου ζωγράφου, και πέντε προσέτι χιλιάδες σκούδων». Τη φράση αυτή θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε κάπως υπερβολική καθώς από τις νέες έρευνες γνωρίζουμε πως ο Greco σταδιακά γνώρισε την αναγνώριση και ο βασιλιάς δεν εκτίμησε ποτέ το έργο του. Επιπλέον, ο Μουστοξύδης για το συγκεκριμένο ισχυρισμό δεν βασίζεται σε κάποια βιβλιογραφική έρευνα.
Κατά τον Μουστοξύδη, ο Greco υπήρξε και έξοχος αρχιτέκτων αλλά και γλύπτης. Στην Ισπανία δημιούργησε αρχιτεκτονήματα χρησιμοποιώντας μάλιστα στοιχεία της αρχαίας ελληνικής τέχνης, ενώ μέγιστο επίτευγμά του (κατά τον Μουστοξύδη) είναι η εκκλησία και το μοναστήρι του Αγίου Δομήνικου του Σίλου, οικοδόμημα στο οποίο υπάρχει συγκεντρωμένη η τέχνη του: «Πάντα εκεί είναι έργα του Θεοσκοπόλιδος, και αρχιτεκτονική και γλυπτική και ζωγραφίαι».
Συνεχίζοντας τον εγκωμιαστικό λόγο για την προσφορά του ζωγράφου στην τέχνη, αναφέρεται στις δικαστικές διαμάχες που είχε ο ζωγράφος για κάποια έργα του, κυρίως επειδή οι πελάτες του αρνούνταν να πληρώσουν την πραγματική τους αξία. Το φαινόμενο αυτό οφειλόταν πιθανότατα-κατά τον Μουστοξύδη- στη μάλλον μικρή εκτίμηση που έχαιραν τότε οι ζωγράφοι. Καταλήγει πάντως υποστηρίζοντας πως ο Θεοτοκόπουλος ήταν αυτός που εξύψωσε την τέχνη της εποχής του από χειρωνακτική σε ελεύθερη.
Κλείνοντας το κείμενό του ο ιστοριογράφος μας πληροφορεί πως «ετελεύτησε δε ο Θεοσκόπολις τω 1625, διαβιώσας τα πάντα επτά και εβδομήκοντα έτη». Η ανακριβής ημερομηνία θανάτου που αναφέρεται εδώ (ο Greco πέθανε το 1614 στο Τολέδο), πιθανότατα οφείλεται στην έλλειψη έγκυρων πηγών για τον καλλιτέχνη.
Στηριζόμενος κυρίως σε πηγές της ευρωπαϊκής βιβλιογραφίας, ο Μουστοξύδης κάνει μια πρώτη ιστορική προσέγγιση του συνολικού έργου του Θεοτοκόπουλου, παραλείποντας ωστόσο σημαντικές αναφορές τόσο για τη βυζαντινή παιδεία του καλλιτέχνη όσο και τις επιδράσεις του από τον μανιερισμό της Ρώμης, στοιχεία που επηρέασαν σημαντικότατα και συνολικά το έργο του έλληνα ζωγράφου.
Μπορούμε, συνεπώς να παρατηρήσουμε πως η μελέτη περί τέχνης που δημοσίευσε το 1843 ο Ανδρέας Μουστοξύδης στο περιοδικό Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά αποτελεί το πρώτο βιογραφικό κείμενο για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο στην ελληνική ιστοριογραφία. Γράφοντας σε ένα λογοτεχνικό, περισσότερο ύφος, ο λόγιος κατέγραψε πληροφορίες δυτικών μελετητών – ειδημόνων και παρέθεσε τις προσωπικές του απόψεις για την τέχνη του μεγάλου ζωγράφου. Παρ’ όλο που η εγκυρότητα των πληροφοριών, με βάση τα σημερινά δεδομένα, παρουσιάζει αρκετές ελλείψεις δεν μπορούμε να μην αναγνωρίσουμε το γεγονός ότι με την εργασία του δημιούργησε την αρχή της έρευνας για τη ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στην Ελλάδα.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Δημάρατος Ι. Φ., «Ανδρέας Μουστοξύδης», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, (Παύλου Δρανδάκη), τομ. 17’ .
Dillon G., “El Greco e l’ incisione veneta. Precisazioni e novita”, στα πρακτικά του Συνεδρίου El Greco of Crete, Ηράκλειο 1995.
Constantoudaki – Kitromilides M., «Italian influences of El Greco’s early work. Some new observations» στα πρακτικά του Συνεδρίου, El Greco of Crete, Ηράκλειο 1995.
Gudiol J., Ελ Γκρέκο. Δομήνικος Θεοτοκόπουλος 1541-1614, Αθήνα 1990
Λαμπράκη - Πλάκα Μ., El Greco ο Έλληνας, Αθήνα 1999.
Λαμπράκη-Πλάκα Μ., El Greco – Ο Έλληνας, Αθήνα 1999
Μάριας Φ., Ο Γκρέκο και η Τέχνη της Εποχής του, (εισ. Ν. Χατζηνικολάου), Ηράκλειο 2002.
Μουστοξύδης Α., «Ελληνομνήμων ή Σύμμικτα Ελληνικά 1943-1853», φωτοτυπική επανέκδοση, Αθήνα 1965.
Πρεβελάκης Π., Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Αθήνα 2006
Puppi L., «Ancora sul Soggiorno italiano del Greco», στα πρακτικά του Συνεδρίου, El Greco of Crete, Ηράκλειο 1995.
Ξύδης Α. Γ., «Ο Θεοτοκόπουλος στην Αυλή του Φιλίππου Β’», Κρητικά Χρόνια, τομ. 2, 1948
Χατζηνικολάου Ν. (επιμ.), Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, τόμοι Ι-ΙΙΙ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1990
Χατζηδάκης M., Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης, Αθήνα 1995
Βιβλιογραφικές πηγές για τον Ανδρέα Μουστοξύδη
Angicourt S., Histoire de l’ Art par les monuments depuis sa decadence au vie siècle jusqu’ a son renouvellement au XVIe, τομ. 6, Παρίσι 1811-1823.
Lanzi L., Storia pittorica dell’ Italia dal Risorgimento delle Belli Arti fin presso la fine del XVIII secolo, Μπασανο 1789, (σε γαλλ. Μτφρ. το 1824).
Valesco A.P., La Vida de los Pintores y Eminentes Espanolos, της ιταλικής μτφρς. Preziado dell’ academia Spagna in Roma. (αχρονολόγητο)