Η σημασία και ο σκοπός της Συντήρησης Έργων Τέχνης

Η Συντήρηση των Έργων Τέχνης είναι μία επιστήμη, η οποία, τόσο αυτή καθ’ εαυτή, όσο και η χρησιμότητά της, ίσως, δεν είναι τόσο διαδεδομένη και κατανοητή για το ευρύτερο ελληνικό κοινό σε αντίθεση με το εξωτερικό. Είναι, γι’ αυτό αναγκαίο, πρωτίστως, να αντιληφθούμε με πληρότητα και σαφήνεια την ακριβή σημασία του όρου «Συντήρηση» καθώς και τον σκοπό της, προκειμένου να μπορέσουμε στη συνέχεια να αποδεχθούμε την αναγκαιότητα και την προσφορά της στον πολιτιστικό, κοινωνικό, καλλιτεχνικό αλλά και ιστορικό χώρο και πολύ περισσότερο να καταστήσουμε επιτακτική την ανάγκη συντήρησης του κάθε έργου.

.


Για να επεξηγήσουμε και να κατανοήσουμε την έννοια του όρου «Συντήρηση», είναι απαραίτητο πρώτα να εξετάσουμε τον σκοπό και τις εκάστοτε συνθήκες της κατάστασης, φύλαξης κ.λπ. ενός έργου που επιβάλλουν τη Συντήρησή του. Η αναπόφευκτη φθορά του κάθε κειμηλίου, που επέρχεται είτε απλά και μόνο με το πέρασμα του χρόνου είτε ακόμη και από φυσικά αίτια γεννά, ήδη, από την αρχαιότητα την ανάγκη δημιουργίας μίας «τέχνης» που σκοπό έχει να διασώσει και να διαφυλάξει την πολιτιστική μας κληρονομιά, μεταβιβάζοντάς την στο μέλλον όσο το δυνατόν πιο αυθεντική και ανθεκτική στο χρόνο. Στην πορεία της ιστορίας, η κάθε είδους αυτοσχέδια και πολλές φορές λανθασμένη ανθρώπινη απόπειρα επέμβασης με σκοπό τη διάσωση ενός έργου, υπογράμμισε ακόμη πιο επιτακτικά την αναγκαιότητα διαμόρφωσης ενός «κώδικα συντήρησης».

Η ολοένα και αυξανόμενη, μάλιστα, παρουσία ιδιωτικών συλλογών έργων τέχνης ήδη από τον 17ο αιώνα, ενίσχυσε ακόμη περισσότερο την ανάγκη αυτή. Στο πέρασμα των αιώνων, ο κώδικας αυτός δημιουργήθηκε, τροποποιήθηκε και εξελίχθηκε σύμφωνα με τις εκάστοτε αντιλήψεις, την ιδεολογία και τις επικρατούσες τακτικές των συντηρητών - καλλιτεχνών της κάθε εποχής και οδήγησε, στην επίσημη, πλέον, εμφάνιση, του επαγγέλματος του Συντηρητή τον 18ο αιώνα. Μέσα από τη ζύμωση όλων αυτών των μεταβολών και εξελίξεων στον κλάδο της Συντήρησης, σήμερα, στον 21ο αιώνα, η «τέχνη» αυτή μεταρσιωμένη, πλέον, σε επιστήμη, καλείται να επαναφέρει κάθε κατεστραμμένο ή αλλοιωμένο έργο στην αρχική του κατάσταση, έτσι ώστε, αφ’ ενός αυτό να παραμείνει στην ιστορία και αφ’ ετέρου να παραμένει σε κάθε περίπτωση λειτουργικό ή χρηστικό ανάλογα πάντα με τη φύση του.

Συνεπώς, καταλήγοντας στον καθορισμό του όρου «Συντήρηση», αυτή συνίσταται στην επιστημονική έρευνα και μελέτη, την εφαρμογή εξειδικευμένων εργασιών και μεθόδων και τη γενικότερη επιμέλεια του έργου τέχνης για την επαναφορά του στην πρωταρχική του μορφή, την ανθεκτικότητα και διατήρησή του στον χρόνο. Ο συντηρητής, δηλαδή, καλείται, αρχικά, να προσφέρει στο αντικείμενο αφενός μία «θεραπεία» από τις φθορές, τις μεταβολές και τις αλλοιώσεις που αυτό υπέστη από παράγοντες όπως ο χρόνος, η φύση, οι συνθήκες φύλαξης αλλά και ο άνθρωπος και αφετέρου μία γενικότερη φροντίδα για την παρεμπόδιση ή έστω την επιβράδυνση της φθοράς του στο μέλλον.

 Ο Βενιζέλος Γαβριλάκης επί το έργο

Οι επεμβάσεις αυτές διακρίνονται σε αυτές που αφορούν καθαρά τη συντήρηση του έργου και σε αυτές που σχετίζονται αποκλειστικά με την αισθητική του αποκατάσταση. Οι πρώτες αφορούν τη διάσωση και διαφύλαξη του έργου, όπως αυτά περιγράφηκαν παραπάνω, ενώ οι δεύτερες αποσκοπούν αποκλειστικά στην τελική αισθητική ανάδειξή του.

Σε κάθε περίπτωση, ο βαθμός της επαναφοράς του έργου στην πρωταρχική του μορφή χρειάζεται να κρίνεται και από την «αναγνωσιμότητα» του θέματος, που αυτό απεικονίζει ή αναπαριστά. Για παράδειγμα, σε ένα πίνακα ζωγραφικής ή σε μία θρησκευτική εικόνα, το οξειδωμένο από τον χρόνο και τις κλιματολογικές συνθήκες βερνίκι ή οι λοιπές επικαθήσεις μπορεί να έχουν κάνει θολό και δυσδιάκριτο το ζωγραφικό θέμα, έτσι ώστε να απαιτείται ο καθαρισμός της ζωγραφικής επιφάνειας για να μπορεί αυτό να γίνει και πάλι διακριτό και «αναγνώσιμο».

Οι εργασίες συντηρήσεως διενεργούνται, πάντα, από ειδικά καταρτισμένα και έμπειρα άτομα, μέσα σε οργανωμένους εργαστηριακούς χώρους, με τη χρήση τόσο μηχανικών όσο και χημικών μεθόδων. Κάθε επέμβαση πραγματοποιείται με απόλυτο σεβασμό στην αισθητική, πολιτιστική, ιστορική και θρησκευτική αξία και σημασία του έργου, στην αυθεντικότητά τους αλλά και στην ενδεχομένως λειτουργική και χρηστική τους αξία.

Για να γνωρίζουμε πότε ένα έργο χρήζει συντήρησης, είναι αναγκαία η προσεχτική έρευνα και μελέτη από έναν ειδικό και έμπειρο συντηρητή. Γενικά, όμως, ο καθένας μπορεί να διακρίνει κάποια εμφανή σημάδια, όπως μία «μαυρισμένη» ή θολή εικόνα του έργου, κάποιες εκδορές, «φουσκώματα» ή αποκολληθέντα από το έργο τμήματα. Σε τέτοιες περιπτώσεις, είναι απαραίτητες άμεσες σωστικές επεμβάσεις συντήρησης, ειδάλλως αυτές, αν αγνοηθούν, μπορεί με τον χρόνο να οδηγήσουν μέχρι και στην ολική καταστροφή του έργου.

Για να αποφευχθεί αυτό, είναι αναγκαία η μεσολάβηση του Συντηρητή. Οι υπηρεσίες του δεν αποτελούν μόνο, αναμφισβήτητη προσφορά στον χώρο της τέχνης, αλλά πρόκειται για ένα λειτούργημα, μέσα από το οποίο ο ίδιος εργάζεται προς το σκοπό της διάσωσης της ιστορίας, του πολιτισμού, της ανθρωπότητας. Η μεταβίβαση ενός έργου τέχνης στο μέλλον καθρεφτίζει τη μοναδική σύνδεση της τέχνης της δημιουργίας του με την τέχνη της συντήρησής του. Ο Συντηρητής, μέσα από τις επεμβάσεις της Συντήρησης επικοινωνεί μέσα από κρυφούς καλλιτεχνικούς κώδικες με τον πρωταρχικό καλλιτέχνη – δημιουργό του έργου, και οι δυό μαζί, μέσα από τη διάσωση του έργου, περνούν, μαζί με αυτό,  στην ιστορία. Κάθε έργο τέχνης για να παραμένει και να αναγνωρίζεται ως τέτοιο, είναι αναγκαία η συντήρησή του. Γιατί, όπως ο Cesare Brandi στο βιβλίο του «Η θεωρία της Συντήρησης» αναφέρει : «Στην πραγματικότητα, ακόμη και αν η αναγνώρισή του (του έργου τέχνης) πρέπει να γίνεται κάθε φορά στην ατομική συνείδηση, εκείνη την ίδια στιγμή το έργο τέχνης ανήκει και στην κοσμική συνείδηση. Το άτομο που απολαμβάνει αυτή την άμεση αποκάλυψη αισθάνεται την ανάγκη, επιτακτική όπως η ηθική ανάγκη, της διατήρησης. Η διατήρηση απλώνεται σε μια απέραντη κλίμακα, που ξεκινά από τον απλό σεβασμό και καταλήγει στην πιο ριζοσπαστική επέμβαση, όπως στην περίπτωση της αποκόλλησης των τοιχογραφιών ή της μεταφοράς ζωγραφικής πάνω σε ξύλο ή σε μουσαμά.»

Βενιζέλος Γ. Γαβριλάκης, 

Συντηρητής Ι. Κειμηλίων 

& Έργων Τέχνης