Γκραβούρα του "Salon de Paris"
ΟΙ περισσότερες ομαδικές εκθέσεις στους χώρους σύγχρονης τέχνης των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων χτίζονται γύρω από ένα θέμα. Η επιλογή αυτής της τακτικής είναι συνηθέστερα αμφίσημη, εμπορική και καλλιτεχνική. Σε εμπορικό επίπεδο η τακτική απευθύνεται στο συναισθηματικό επίπεδο ανταπόκρισης του θεατή: αν το θέμα είναι μια σύγχρονη προβληματική, αν έχει προσωπικές αναφορές ή αξιώνει απάντηση σε ένα υπαρξιακό ή/και ηθικό ερώτημα, ο θεατής φορτίζει και φορτίζεται άθελα του με ένα συγκινησιακό περιεχόμενο, που βρίσκει την εκτόνωση του ή την αντίθεση του μέσα από το περιεχόμενο της έκθεσης. Τα έργα δομούν μιαν απάντηση ή μια θέση που προκαλεί διαφωνία και, αποτελεσματικά, εκκινεί έναν διάλογο μεταξύ του ατόμου, και εκείνης της μικρής κορνιζαρισμένης δόσης εναλλακτικής πραγματικότητας που κρέμεται στον τοίχο. Ενίοτε, λειτουργεί και επιβεβαιωτικά στον επισκέπτη, σχετικά με τον περιεχόμενο του, αν εντάσσεται αυτόματα σε ένα εννοιολογικό πλαίσιο, παρά το -παραδείγματος χάριν- ανεικονικό του χαρακτήρα του. Έτσι, ο θεατής αποχωρίζεται βολικά την ανασφάλεια της προσωπικής ερμηνείας, τουλάχιστον σε πλαισιακό επίπεδο. Σε καλλιτεχνικό επίπεδο, εικαστικοί δημιουργοί μπορούν να εικάσουν ελευθέρως, ενώ ο αιθουσάρχης μπορεί να μην νοιάζεται για τα μορφολογικά και ειδολογικά χαρακτηριστικά της έκθεσης, αφού, το θέμα και οι κοινές αναζητήσεις “δένουν” αυτόματα τους καλλιτέχνες.
.
Στην αγγλική γλώσσα υπάρχουν δύο εκφράσεις για την "ομαδική έκθεση". Πρόκειται για την Group Exhibition" των αμερικανών, είτε για την Collective Exhibition, έναν πιο βρετανικό όρο. Αντίθετα με το εννοούμενο, η "Collective Exhibition" δεν απαιτεί απαραίτητα την υπαρξη ενός "Collective", δηλαδή μιας ομάδας καλλιτεχνών με κοινά σημεία αναφοράς και αναζητήσεις. Ο όρος υποννοεί ότι πρόκειται για μια συλλογική παρουσίαση, έργο ουσιαστικά περισσότερο του επιμελητή, παρά των δημιουργών.
Αντίθετα με την κοινή πεποίθηση της τρέχουσας συγκυρίας, ότι η ατομική έκθεση ενός καλλιτέχνη είναι περισσότερο σημαντική, έμπροσθεν κοινού ή “αγορών”, αν προτιμάτε, λιγότερο εμφορουμένων εικαστικής και καλλιτεχνικής Παιδείας, σε πρότερους καιρούς, όταν οι καλλιτέχνες ήθελαν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον του μάλλον αδιάφορου προς τα εικαστικά πράγματα μιας ανύπαρκτης ή ακόμα στα σπάργανα αγοράς τέχνης, κατέφυγαν στον καλλιτεχνικό συνασπισμό, που απέδιδε καλύτερα και ποικίλα θεάματα προς ένα "κρύο" κοινό.
Αν εμπιστευτούμε την σχετική βιβλιογραφία, ήταν περί το 1737 που άνοιξε τις πόρτες του το "Salon de Paris" στο ευρύ κοινό, καθώς, άμα τη ιδρύσει του το 1725, φιλοξένησε μονάχα εκθέσεις της Académie des Beaux-Arts, απευθυνόμενες κυρίως σε μέλη της αριστοκρατίας, να μην είπω, μοναχά σε μέλη Μοναρχικών Δυναστειών. Οι εκθέσεις στο "Salon de Paris" εγκαινίασαν την αγορά της τέχνης στην Ευρώπη. Μία έκθεση εκεί -αρχικά μονάχα για τα μέλη της ακαδημίας, σιγά σιγά και για άλλους ζωγράφους που αυτά τα μέλη επέλεγαν και επρότειναν- διαμόρρφωσαν το κατεστημένο του "κοινώς αποδεκτού" και δημιούργησαν την πρώτη στάθμιση τιμών. Το 1769 η "London Academy" ακολούθησε την ηγεσία της Γαλλικής Ακαδημίας. Πιο οργανωτικοί οι Βρετανοί σε θέματα αγορών, ίδρυσαν και το "British Institution for Promoting the Fine Arts in the United Kingdom" το 1805, το οποίο έμελλε να διααρκέσει μιάμισυ γενιά, και να διαλυθεί το 1865. Επρόκειτο για μία προσπάθεια ιδιώτες να ελέγξουντην εν τη γενέσει της αγορά, οργανώνοντας ομαδικές εκθέσεις με εν ζωή αλλά και νεκρούς καλλιτέχνες, μίξη ύφους, είδους και Σχολής.
Εντούτοις οι εξελίξεις πάντοτε έρχονταν από την αντίκρυ γαλλική ακτή. Η δράση του επίσημου Σαλονιού του Παρισιού" που κρατούσε μια Ακαδημαϊκή χροιά που περιόριζε σε σημαντικό βαθμό την ανάπτυξη της Γαλλικής Τέχνης, απαντήθηκε από το "Salon des Refusés" -που σημαίνει κυριολεκτικώς το Σαλόνι των Απορριφθέντων", και, αργότερα, στην Ιστορία της Τέχνης έφτασε να σημαίνει την ομώνυμη διοργάνωση του 1863, όταν σε αυτήν συγκεντρώθηκαν μεγαθήρια της Τέχνης που η "Ακαδημία" αυτο-γελοιοποιήθηκε αγνοώντας τα. Μεταξύ τους συγκαταλέγονταν ο Manet, o Whistler και όλα τα μεγαθήρια του Ιμπρεσσιονισμού. Ήδη από το 1830 επίδειξη έργων τέχνης γινόταν σε ιδιωτικούς χώρους, και συχνά σε πραγματικά "σαλόνια" αριστοκρατικών σπιτιών. Οι εκθέσεις ήταν σχεδόν αποκλειστικά ομαδικές, εκτός βεβαίως από τις περιπτώσεις που ένας νέος πάτρωνας κάποιου ζωγράφου, ήθελε να τον παρουσιάσει στους φιλικούς κύκλους του. Οι καλλιτέχνες που έδειχναν σε σαλόνια και ιδιωτικούς χώρους ήταν κατά κύριο λόγο απορριφθέντες από το "Salon de Paris". Το 1863 η Ακαδημαϊκη επιτροπή του "Salon de Paris" απέρριψε περισσότερα από 3000 έργα, οπότε, και προκειμένου να περιορίσει την ενοχλητική αλαζονεία της "επιτροπής σοφών" της, ο Ναπολέων ο 3ος ενέκρινε τη παρουσίαση -μαζί με ένα τεράστιο κονδύλι στήριξης της- όλων όσων απορρίφθηκαν σε μία ενιαία διοργάνωση, ώστε να αποφασίσουν οι Γάλλοι αν η Ακαδημαϊκή επιτροπή έπραξε ορθώς. Στα τέλη του 19ου αιώνα η συναφής δραστηριότητα γνώρισε κάμψη: πλέον καθένας μπορούσε να διοργανώσει μία έκθεση, και το κοινό είχε πλέον εκπαιδευτεί επαρκώς ώστε να μην αγνοεί και μικρότερης κλίμακας διοργανώσεις. Ξεκίνησαν διοργανώσεις ατομικών εκθέσεων, όπως και οι εκπρόσωποι κάποιων κινημάτων έφτασαν να εκθέτουν όλοι μαζί. Η προσπάθεια για εμπορευματοποίηση και συστηματοποίηση της τέχνης ανάγεται στα 1880 περίπου, όταν εμφανίστηκε για πρώτη φορά ημι-επίσημα η ιδιότητα του έμπορου Τέχνης, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν και λίγο κάτι σαν αρχιτέκτονας εσωτερικών χώρων. Το επόμενο βήμα στην αγορά τέχνης ήταν τα Art Fairs. Αν και υπάρχουν πολλές διαφωνίες επ' αυτού, συντάσσομαι με όσους θεωρούν ως πρώτο αυτό της Κολωνίας του 1968. Πλέον η αγορά είχε δομηθεί και έμοιαζε πολύ με όσα γνωρίζουμε σήμερα: στην πραγματικότητα, αυτή η εποχή οδήγησε εδώ.
Συζητώντας προσφάτως με φίλο γκαλερίστα στην Ελλάδα αντιλήφθηκα ότι οι ομαδικές εκθέσεις θεωρούνται λιγότερο σημαντικές από τις ατομικές. Συνομιλώντας με αρκετούς Έλληνες καλλιτέχνες, ομοίως, αντιλήφθηκα ότι θεωρούν σχεδόν υποτιμητική την συμμετοχή τους σε μια ομαδική έκθεση. "Δεν συμμετέχω σε ομαδικές εκθέσεις, διότι δεν θέλω να με συγκρίνουν. Προτιμώ να εκθέσω σε καφέ", είπε πρόσφατα νέος καλλιτέχνης στον φίλο μου, σε συνάντηση που έτυχε να είμαι παρών! Πραγματικά αυτό είναι αδιανόητο. Διεθνώς ομαδικές εκθέσεις διοργανώνονται τόσο ως εργαλείο επίδειξης νέων καλλιτεχνών, ανάδειξης ταλέντων! Η ατομική έκθεση σίγουρα επιτελεί κάποιον ρόλο, αλλά είναι επόμενο, και παρεπόμενο βήμα. Συχνά σε ομαδικές εκθέσεις -λίγων ατόμων είναι η αλήθεια- λαμβάνουν μέρος κορυφαίοι καλλιτέχνες. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η ομαδική έκθεση είναι το καλύτερο εργαλείο εκπαίδευσης ενός κοινού χωρίς εικαστική Παιδεία, ιδίως σε μια χώρα χωρίς μηχανισμούς ουσιαστικής ανάδειξης νέων καλλιτεχνών. Οι ομαδικές εκθέσεις δίνουν την ευκαιρία στο κοινό να δει επιλεγμένη τέχνη του σήμερα με πολλαπλότητα ύφους και είδους, ελεύθερα, και απαλλαγμένα από την εισήγηση του "ορθού" ή του "λανθασμένου", του μονόδρομου, ή της αντίδρασης, του ακαδημαϊκού, ή του πρωτοποριακού. Η μοναδικότητα της αλήθειας που προσφέρει μία ατομική έκθεση, προϋποθέτει ο καλλιτέχνης να έχει ανακαλύψει και δομήσει με σαφήνεια την μία και μοναδική αλήθεια του, να απευθύνεται περισσότερο στο ομόνοο ακροατήριο του. Αντίθετα, η πολλαπλότητα των εκφάνσεων του ίδιου θέματος ή μέσου στο συλλογικό χώρο, πέραν της δημιουργικής συνομιλίας που θα διασφαλίσει, εγγυάται την ευκολότερη επιλογή των καλύτερων μέσα από ένα σύνολο καλών. Τελικά, η σύγκριση και η συνοδοιπορία θα πρέπει να είναι επιλέξιμη στον χώρο της τέχνης, όπως και σε κάθε πεδίο που η αριστεία, ακόμα κι αν δεν είναι το βασικό προσδοκώμενο, είναι τουλάχιστον ένα πεδίο δόξης επιθυμητό.
.
Στην αγγλική γλώσσα υπάρχουν δύο εκφράσεις για την "ομαδική έκθεση". Πρόκειται για την Group Exhibition" των αμερικανών, είτε για την Collective Exhibition, έναν πιο βρετανικό όρο. Αντίθετα με το εννοούμενο, η "Collective Exhibition" δεν απαιτεί απαραίτητα την υπαρξη ενός "Collective", δηλαδή μιας ομάδας καλλιτεχνών με κοινά σημεία αναφοράς και αναζητήσεις. Ο όρος υποννοεί ότι πρόκειται για μια συλλογική παρουσίαση, έργο ουσιαστικά περισσότερο του επιμελητή, παρά των δημιουργών.
Αντίθετα με την κοινή πεποίθηση της τρέχουσας συγκυρίας, ότι η ατομική έκθεση ενός καλλιτέχνη είναι περισσότερο σημαντική, έμπροσθεν κοινού ή “αγορών”, αν προτιμάτε, λιγότερο εμφορουμένων εικαστικής και καλλιτεχνικής Παιδείας, σε πρότερους καιρούς, όταν οι καλλιτέχνες ήθελαν να κεντρίσουν το ενδιαφέρον του μάλλον αδιάφορου προς τα εικαστικά πράγματα μιας ανύπαρκτης ή ακόμα στα σπάργανα αγοράς τέχνης, κατέφυγαν στον καλλιτεχνικό συνασπισμό, που απέδιδε καλύτερα και ποικίλα θεάματα προς ένα "κρύο" κοινό.
Αν εμπιστευτούμε την σχετική βιβλιογραφία, ήταν περί το 1737 που άνοιξε τις πόρτες του το "Salon de Paris" στο ευρύ κοινό, καθώς, άμα τη ιδρύσει του το 1725, φιλοξένησε μονάχα εκθέσεις της Académie des Beaux-Arts, απευθυνόμενες κυρίως σε μέλη της αριστοκρατίας, να μην είπω, μοναχά σε μέλη Μοναρχικών Δυναστειών. Οι εκθέσεις στο "Salon de Paris" εγκαινίασαν την αγορά της τέχνης στην Ευρώπη. Μία έκθεση εκεί -αρχικά μονάχα για τα μέλη της ακαδημίας, σιγά σιγά και για άλλους ζωγράφους που αυτά τα μέλη επέλεγαν και επρότειναν- διαμόρρφωσαν το κατεστημένο του "κοινώς αποδεκτού" και δημιούργησαν την πρώτη στάθμιση τιμών. Το 1769 η "London Academy" ακολούθησε την ηγεσία της Γαλλικής Ακαδημίας. Πιο οργανωτικοί οι Βρετανοί σε θέματα αγορών, ίδρυσαν και το "British Institution for Promoting the Fine Arts in the United Kingdom" το 1805, το οποίο έμελλε να διααρκέσει μιάμισυ γενιά, και να διαλυθεί το 1865. Επρόκειτο για μία προσπάθεια ιδιώτες να ελέγξουντην εν τη γενέσει της αγορά, οργανώνοντας ομαδικές εκθέσεις με εν ζωή αλλά και νεκρούς καλλιτέχνες, μίξη ύφους, είδους και Σχολής.
Εντούτοις οι εξελίξεις πάντοτε έρχονταν από την αντίκρυ γαλλική ακτή. Η δράση του επίσημου Σαλονιού του Παρισιού" που κρατούσε μια Ακαδημαϊκή χροιά που περιόριζε σε σημαντικό βαθμό την ανάπτυξη της Γαλλικής Τέχνης, απαντήθηκε από το "Salon des Refusés" -που σημαίνει κυριολεκτικώς το Σαλόνι των Απορριφθέντων", και, αργότερα, στην Ιστορία της Τέχνης έφτασε να σημαίνει την ομώνυμη διοργάνωση του 1863, όταν σε αυτήν συγκεντρώθηκαν μεγαθήρια της Τέχνης που η "Ακαδημία" αυτο-γελοιοποιήθηκε αγνοώντας τα. Μεταξύ τους συγκαταλέγονταν ο Manet, o Whistler και όλα τα μεγαθήρια του Ιμπρεσσιονισμού. Ήδη από το 1830 επίδειξη έργων τέχνης γινόταν σε ιδιωτικούς χώρους, και συχνά σε πραγματικά "σαλόνια" αριστοκρατικών σπιτιών. Οι εκθέσεις ήταν σχεδόν αποκλειστικά ομαδικές, εκτός βεβαίως από τις περιπτώσεις που ένας νέος πάτρωνας κάποιου ζωγράφου, ήθελε να τον παρουσιάσει στους φιλικούς κύκλους του. Οι καλλιτέχνες που έδειχναν σε σαλόνια και ιδιωτικούς χώρους ήταν κατά κύριο λόγο απορριφθέντες από το "Salon de Paris". Το 1863 η Ακαδημαϊκη επιτροπή του "Salon de Paris" απέρριψε περισσότερα από 3000 έργα, οπότε, και προκειμένου να περιορίσει την ενοχλητική αλαζονεία της "επιτροπής σοφών" της, ο Ναπολέων ο 3ος ενέκρινε τη παρουσίαση -μαζί με ένα τεράστιο κονδύλι στήριξης της- όλων όσων απορρίφθηκαν σε μία ενιαία διοργάνωση, ώστε να αποφασίσουν οι Γάλλοι αν η Ακαδημαϊκή επιτροπή έπραξε ορθώς. Στα τέλη του 19ου αιώνα η συναφής δραστηριότητα γνώρισε κάμψη: πλέον καθένας μπορούσε να διοργανώσει μία έκθεση, και το κοινό είχε πλέον εκπαιδευτεί επαρκώς ώστε να μην αγνοεί και μικρότερης κλίμακας διοργανώσεις. Ξεκίνησαν διοργανώσεις ατομικών εκθέσεων, όπως και οι εκπρόσωποι κάποιων κινημάτων έφτασαν να εκθέτουν όλοι μαζί. Η προσπάθεια για εμπορευματοποίηση και συστηματοποίηση της τέχνης ανάγεται στα 1880 περίπου, όταν εμφανίστηκε για πρώτη φορά ημι-επίσημα η ιδιότητα του έμπορου Τέχνης, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν και λίγο κάτι σαν αρχιτέκτονας εσωτερικών χώρων. Το επόμενο βήμα στην αγορά τέχνης ήταν τα Art Fairs. Αν και υπάρχουν πολλές διαφωνίες επ' αυτού, συντάσσομαι με όσους θεωρούν ως πρώτο αυτό της Κολωνίας του 1968. Πλέον η αγορά είχε δομηθεί και έμοιαζε πολύ με όσα γνωρίζουμε σήμερα: στην πραγματικότητα, αυτή η εποχή οδήγησε εδώ.
Συζητώντας προσφάτως με φίλο γκαλερίστα στην Ελλάδα αντιλήφθηκα ότι οι ομαδικές εκθέσεις θεωρούνται λιγότερο σημαντικές από τις ατομικές. Συνομιλώντας με αρκετούς Έλληνες καλλιτέχνες, ομοίως, αντιλήφθηκα ότι θεωρούν σχεδόν υποτιμητική την συμμετοχή τους σε μια ομαδική έκθεση. "Δεν συμμετέχω σε ομαδικές εκθέσεις, διότι δεν θέλω να με συγκρίνουν. Προτιμώ να εκθέσω σε καφέ", είπε πρόσφατα νέος καλλιτέχνης στον φίλο μου, σε συνάντηση που έτυχε να είμαι παρών! Πραγματικά αυτό είναι αδιανόητο. Διεθνώς ομαδικές εκθέσεις διοργανώνονται τόσο ως εργαλείο επίδειξης νέων καλλιτεχνών, ανάδειξης ταλέντων! Η ατομική έκθεση σίγουρα επιτελεί κάποιον ρόλο, αλλά είναι επόμενο, και παρεπόμενο βήμα. Συχνά σε ομαδικές εκθέσεις -λίγων ατόμων είναι η αλήθεια- λαμβάνουν μέρος κορυφαίοι καλλιτέχνες. Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό ότι η ομαδική έκθεση είναι το καλύτερο εργαλείο εκπαίδευσης ενός κοινού χωρίς εικαστική Παιδεία, ιδίως σε μια χώρα χωρίς μηχανισμούς ουσιαστικής ανάδειξης νέων καλλιτεχνών. Οι ομαδικές εκθέσεις δίνουν την ευκαιρία στο κοινό να δει επιλεγμένη τέχνη του σήμερα με πολλαπλότητα ύφους και είδους, ελεύθερα, και απαλλαγμένα από την εισήγηση του "ορθού" ή του "λανθασμένου", του μονόδρομου, ή της αντίδρασης, του ακαδημαϊκού, ή του πρωτοποριακού. Η μοναδικότητα της αλήθειας που προσφέρει μία ατομική έκθεση, προϋποθέτει ο καλλιτέχνης να έχει ανακαλύψει και δομήσει με σαφήνεια την μία και μοναδική αλήθεια του, να απευθύνεται περισσότερο στο ομόνοο ακροατήριο του. Αντίθετα, η πολλαπλότητα των εκφάνσεων του ίδιου θέματος ή μέσου στο συλλογικό χώρο, πέραν της δημιουργικής συνομιλίας που θα διασφαλίσει, εγγυάται την ευκολότερη επιλογή των καλύτερων μέσα από ένα σύνολο καλών. Τελικά, η σύγκριση και η συνοδοιπορία θα πρέπει να είναι επιλέξιμη στον χώρο της τέχνης, όπως και σε κάθε πεδίο που η αριστεία, ακόμα κι αν δεν είναι το βασικό προσδοκώμενο, είναι τουλάχιστον ένα πεδίο δόξης επιθυμητό.
- Ιάσων Καιροφύλας,
Ερευνητής Τέχνης