"TV
Helmet/Portable Living Room," (1967)
ΠΡΟΣΦΑΤΑ με
αφορμή μία ανάρτηση στο facebook
διαπίστωσα ότι αρκετοί έλληνες δεν
γνωρίζουν τον αυστριακό αρχιτέκτονα,
σχεδιαστή και πάνω απ' όλα υπέροχο
διανοητή Walter Pichler, παρά μόνο αν συνάντησαν
το ανάστημα του μέσα από κάποιο βιβλίο
θεωρίας της Τέχνης ή κάποιο δημοσίευμα,
το οποίο να αναφερόταν στο μετα-πολεμικό
ευρωπαϊκό avant garde. Ο θάνατος
του, πέρυσι το καλοκαίρι, ελάχιστα
συνέβαλε στην αύξηση της επίγνωσης του
έργου του, αν και, έκανε το όνομα του
γνωστότερο σε ευρύ κοινό. Αυτή η μικρή
παρέμβαση μου λοιπόν ας ειδωθεί ως μία
βουτιά κατευθείαν στον ωκεανό του έργου
του και όχι ως μία ξενάγηση στην πολυσχιδή
προσωπικότητα του καλλιτέχνη, ή μία
προσπάθεια να καλύψω κάθε πτυχή και να
φωτίσω κάθε σκοτεινό σημείο. Δεν θα
αποπειραθώ καν να βιογραφήσω τον
καλλιτέχνη, θα αφήσω αυτό το καθήκον σε
όσους πρόθυμα και έγκαιρα το ανέλαβαν γράφοντας σε εγκυκοπαίδειες. Σκοπός
μου είναι να συναρτήσω το έργο της
προσωπικότητας του, το νόημα του έργου,
εν προκειμένω, με την καθημερινότητα
μας, να θυμίσω ή/και να σας γνωρίσσω τι
πραγματικά αφορούσε.
Η πορεία του
Walter Pichler μας διδάσκει το πρώτο και
σημαντικότερο μάθημα που έχει αποκομίσει
καθείς έχει ζήσει περισσότερο από 30
χρόνια σε τούτον τον μάταιο κόσμο,
ορισμένως ότι η παραγωγτική ενηλικίωση
του εαυτού επέρχεται αναγκαστικά σε
προχωρημένη ηλικία. Ο καλλιτέχνης -αν
και γεννηθείς το 1936 και σταδιοδρομήσας
στον λαμπρό κόσμο των ευρωπαϊκών χώρων
τέχνης της των '60s συνάντησε
και πορεύτηκε μαζί με τον καλύτερο του
εαυτό μόλις μετά την απομάκρυνση του
από τις τρυφηλότητες του χώρου, τα
πολύβουα πλήθη και τα πομπώδη φώτα. Η
καλύτερη παραγωγική του περίοδος με
όρους ποιότητας σηματοδοτήθηκε από την
απόσυρση του. Με ορμητήριο μια μικρή
φάρμα στο Burgenland της ανατολικής Αυστρίας,
ο καλλιτέχνης εισηγήθηκε μία προσέγγιση
μεσολογική που επισήμαινε την ακινησία
του μυαλού και την ακαμψία του σώματος
που πρόφερε ψιθυριστά αλλά εύληπτα η
μοντέρνα αρχιτεκτονική. Μαζί με μία
μικρή ομάδα αυστιραακών αρχιτεκτόνων
(ανάμεσα τους συγκαταλέγονται οι Hans
Hollein και Raimund Abraham, που είναι γνωστοί στον
χώρο τους αλλά καθόλου έξω από αυτόν,
ιδίως στην Ελλάδα) εισηγήθηκαν κατά
τυης λειτουργικότητας και της εργονομίας
με έναν τρόπο νμοναδικό και εν πολλοίς
προφητικό. Απορρίπτοντας την υπερβολική
χρήση διακοσμητικών υλικών και κατασκευών,
αντιπρότειναν την αξιοποίηση τσιμέντου
και μετάλλου στην διαμόρφωση ενός
εντυπωσιακού σχεδιασμού που βασιζόταν
στην φόρμα. Σε μια προσπάθεια να παράγουν
κτίρια και δομές με αφηγηματικό χαρακτήρα
οδηγήθηκαν σε σχεδιασμούς κατασκευών
που θα προέβαλαν την δική τους μνήμη,
θα αποτλούσαν έργα τέχνης με βιωματικό
χαρακτήρα. Συνεπώς το ενδιαφέρον που
παρουσιάζει αυτό το μικρό κίνημα δεν
βρίσκεται στην εισήγηση, αλλά στην
αντίρρηση. Το εργονομικό σχέδιο δεν
είναι ο στόχος, αφού σε αυτό ο σχεδιαστής
διαμορφώνει την ανάγκη και την εκπλήρωση
της στο οικιστικό ή εργασιακό περιβάλλον,
δίνοντας λύση σε ένα πρόβλημα με έντονη
αυτο-αναφορικότητα. Το ζητούμε της
ομάδας ήταν ένα σχέδιο με προσωπικότητα,
μια δράση που θα άφηνε πλούσιο περιθώριο
στον άνθρωπο που θα ερχόταν σε επαφή να
δράσει αλλά και να αντιδράσει μέσα σε
αυτό, εγκαθιδρύοντας μια σχέση.
Η επεξεργασία
αυτού του πλαισίου ιδεών βοήθησε τον
Pichler στην διαμόρφωση της θεώρησης του.
Η διαλεκτική αποδόμησης της αρχιτεκτονικής
λειτουργικότητας (architectural functionalism)
αναδομήθηκε στο έργο του σε κάτι
περισσότερο υπερβατικό. Στο έργο του
το μέσο δεν συνιστά το αρχιτεκτόνημα,
και για αυτό τον λόγο πολλά έργα του
ήταν μικρές πανοπλίες που αποτελούσαν
αυτό που σήμερα θα αποκαλούσαμε εικονικούς
κόσμους. Το γνωστότερο του έργο δείχνει
έναν άντρα να κάθετε σε ένα γυμνό δωμάτιο
σε κάποιο είδος πάγκου σε μια οπή στο
πάτωμα φορώντας ένα τεράστιο πυραυλόσχημο
κράνος. Το έργο ονομάζεται "TV
Helmet/Portable Living Room," και καταδεικνύει
την σκλαβιά των δοτών μέσων που απέχουν
από το να είναι συμμετοχικά και να
ενισχύουν την σκέψη. Για να αντιληφθεί
καλύτερα κάποιος το έργο, σημειώνω ότι
στην δεκαετία του '60 ήταν αρκετά
συνηθισμένες οι απεικονίσεις κράνους
ή στολής που έδινε μία ολοκληρωμένη
εμπειρία στον χρήστη τους, και ανύψωνε
τις ικανότητες του, τόσο στην τέχνη όσο
και σε φουτουριστικά λογοτεχνήματα. Με
μια ειδοποιό διαφορά: σε εκείνες τις
περιπτώσεις αυτό το “όργανον” (η
μεθοδολογική προσέγγιση δηλαδή) αύξανε
τις δυνατότητες του χρήστη και τον
καθιστούσε υπεράνθρωπο. Ο πρωταγωνιστής
των έργων του Pichler είναι ένας άνθρωπος
ανάπηρος, εγκιβωτισμένος σε μία τεχνητή
ζωή αποστειρωμένη από κάθε διάδραση.
Αυτή η αναπόδραστη
δυστοπία που περιγράφεται στα έργα του
καθίσταται πολύ επίκαιρη σε ενεστώτα
χρόνο. Οι φίλοι μου, οι φίλοι σας, οι
συνεργάτες μας κάθονται στον καναπέ
τους παρακολουθώντας διάφορα πληροφοριακά
ή ψυχαγωγικά μέσα και σε ελάχιστες
περιπτώσεις το περιεχόμενο τους αποτελεί
αφορμή για συζητήσεις, για ανάπτυξη
πραγματικής διαλεκτικής. Συνήθως το
δοτό περιεχόμενο αποτελεί συναλλακτικό
μέσο που αποκλείει κάθε χρήσιμο σύνθεση
ή ανάλυση, καθώς από αφορμή καθίσταται
ουσία συζήτησης. Ακόμα και σε πιο
διαδραστικά τεχνολογικά περιβάλλονται,
όπως αυτά του Twitter, του
Facebook ή του LinkedIN,
η “λειτουργική αρχιτεκτονική”, η
δεδομένη δόμηση έχει κυριαρχήσει σε
βαθμό που αυτός που συζητά εκτός πλαισίου,
εκτός δράσης και αντίδρασης, μόδας και
αντί-μόδας, αφορίζεται (η αγγλική λέξη
είναι πολύ καλύτερη από την ελληνική
“αφορισμό” αφού είναι ex-communicated,
που, εκτός από την παγιωμένη ερμηνεία
της ως αφορισμού, θα μπορούσε να ερμηνευτεί
ως αποπομπή από την κοινωνία, την
επικοινωνία, το οικείο περιβάλλον) ως
αντικοινωνικός. Κανείς δεν επιθυμεί
στα Social Media των άνθρωπο
που επικοινωνεί, συζητά, αμφισβητεί και
αντιπαρατίθεται, εκτός κι αν το κάνει
εντός των εγκαθιδρυμένων δομών δράσης
και αντίδρασης. Η “λειτουργική
αρχιτεκτονική” που μορφές της τέχνης
και της διανόησης όπως ο Walter Pichler
αντιμαχήθηκαν, κέρδισε κατά κράτος την
δεσποτεία της καθημερινότητάς μας.
- Ιάσων Καιροφύλας