Το ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού "Από τις Δυο Πλευρές του Αιγαίου" είναι το δεύτερο μέρος και η συνέχεια της προηγούμενης δουλειάς της ίδιας με τίτλο "Σμύρνη η Καταστροφή μιας Κοσμοπολίτικης Πόλης" και διαπραγματεύεται την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας μέχρι μετά την (Ελληνική) μικρασιατική καταστροφή. Η αφήγηση ξεκινά από την Ελληνική παρέμβαση στη Μικρά Ασία, ως εισαγωγή και ορισμός του ιστορικού πλαισίου, και φτάνει μέχρι την άφιξη των Ελληνορθόξων προσφύγων στην Ελλάδα και την αντιμετώπισή τους από τον γηγενή πληθυσμό.
Η ταινία αφηγηματικά κινείται με τρόπο ακαδημαϊκό. Συνεντεύξεις ειδικών ιστορικών (ιδιαίτερα ξένων) απογόνων των προσφύγων και από τις δυο πλευρές, σε αντιδιαστολή με πλάνα εποχής από διάφορα αρχεία του εξωτερικού, τα οποία είναι σπάνια και προβάλλονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Θα πρέπει να σταθεί κανείς και στις βωβές σκηνές τοπίων και χωριών από το σήμερα, που εμπλουτίζουν με τρόπο ποιητικό ή έντονα συναισθηματικό, το πέρασμα του χρόνου και την ομοιότητα των τόπων εκατέρωθεν του Αιγαίου, αλλά και των ανθρώπων του, αφού οι δυο λαοί συμβίωσαν (ειρηνικά ή και όχι) επί εκατοντάδες χρόνια. Για την ακρίβεια, εάν κάποιος αλλοδαπός θεατής παρακολουθήσει την ταινία, θα έχει την αίσθηση της ομοιότητας, και ίσως μπερδευτεί για το ποια είναι η Ελλάδα και ποια η Τουρκία, ή ακόμα και για το ποιος είναι ορθόδοξος και το ποιος μουσουλμάνος, αφού δεν υπάρχουν τίτλοι επεξηγηματικοί, παρά μόνο όταν μιλούν επιστήμονες, πρόσφυγες και απόγονοι των προσφύγων.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να ανοιχτεί μια παρένθεση. Η δεύτερη αυτή ταινία της Ηλιού, θα έλεγε κανείς, είναι πιο «κλειστή» ταινία ως προς τη θεματολογία της. Δηλαδή αφορά περισσότερο τους θεατές των δύο χωρών και όχι ένα πιο ευρύ κοινό στο εξωτερικό, που δεν έχει ειδικό ιστορικό ενδιαφέρον. Αντιθέτως, η πρώτη πράξη, με θέμα την Σμύρνη, παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον ιστορικό και πληροφοριακό, σε ένα πιο ευρύ διεθνές κοινό, εφόσον παρουσιάζει μια πόλη -κέντρο δημιουργικό, κοσμοποπολίτικο και πολυεθνές, ως παράδειγμα των μεγάλων πολυεθνικών πόλεων του κόσμου (Θεσσαλονίκη, Αλεξάνδρεια, Βηρυτός, Κωνσταντινούπολη κ.λπ.) οι οποίες άκμασαν επί πολλά χρόνια, και χάθηκαν όμως, από την τάση του ανθρώπου να εχθρεύεται το διαφορετικό, και να μην μπορεί να συμβιώσει με αυτό.
Κατά την θέαση της ταινίας της Μαρίας Ηλιού έχεις την αίσθηση ότι αναφέρονται γεγονότα και καταστάσεις με ιδιαίτερα αντικειμενικό τρόπο, χωρίς εθνικιστικές εξάρσεις και έχθρες. Αυτό επιτυγχάνεται με την συμμετοχή ξένων ιστορικών, οι οποίοι δεν έχουν ιδίων όφελος να υποστηρίξουν καμιά πλευρά, αλλά αναφέρουν πράγματα όσο πιο κοντά στην αντικειμενική αλήθεια γίνεται. Εδώ θα πρέπει να δοθούν συγχαρητήρια και στον ιστορικό σύμβουλο και των δύο ντοκιμαντέρ, τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, που φαίνεται πως τιμά την επιστήμη του, και κινείται πέρα από ανούσιες εθνικιστικές εξάρσεις, που οδηγούν σε παραποιήσεις και παρερμηνείες. Ταυτόχρονα, εκεί που χρειάζεται να ειπωθεί το άδικο (ειδικά από την Τουρκική πλευρά) λέγεται με αμεσότητα, με στόχο πάντα την ιστορική αλήθεια. Η αίσθηση που δημιουργείται είναι ανα-στοχαστική και ορθολογική πάνω στα γεγονότα, εφόσον έχει περάσει και ο χρόνος, ώστε το συναίσθημα να μπορεί να χαλιναγωγείται και να κοντρολάρεται δημιουργικά.
Στο ίδιο πνεύμα κινούνται και οι άμεσα εμπλεκόμενοι, πρώην πρόσφυγες και απόγονοί τους, οι οποίοι από απόσταση πια, διηγούνται τις εμπειρίες τους, με πολιτισμένο τρόπο, πράγμα που τους τιμά ιδιαιτέρως και δείχνει την ωριμότητα που καλλιέργησαν απέναντι στο θέμα, χωρίς βέβαια να συμφωνούν με τον αντίπαλο, παρά να κρατούν μια πιο διαλλακτική στάση. Ας μην ξεχνάμε πως η ανταλλαγή ήταν μια συμφωνία μεταξύ κρατών, αλλά είχαν προηγηθεί και βίαιοι διωγμοί εκ μέρους των Τούρκων από το 1914 ήδη, πράγμα που οξύνει τα πνεύματα. Όπως και να έχει, οι χαμένες πατρίδες ισχύουν και για τους δύο λαούς.
Η ταινία αυτή ως στάση, θα μπορούσε να αποτελέσει και τμήμα της βάσης για την περιβόητη δημιουργία κοινής ιστορίας ανάμεσα στις δυο χώρες. Η ανταλλαγή πληθυσμού έπληξε αρνητικά και τους δύο λαούς, είναι κατά μία έννοια, ένα δράμα που μας ενώνει αμφότερους. Η ταινία αποτελεί ένα έργο διαυγές και αντικειμενικό, που κάθε σκεπτόμενος και μη, το αντιλαμβάνεται ως μια φιλική ενέργεια για τις σχέσεις των δύο λαών, αλλά και ως ιστορικό τεκμήριο και ανα-στοχασμός πάνω σε εκείνα τα γεγονότα που στιγμάτισαν γενιές, και από τις δυο πλευρές. Οι πληροφορίες που δίνονται θα πρέπει να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το ποιοι είμαστε, και να βελτιωθούμε ως πολίτες και ως λαός. Είτε στην Τουρκία, είτε στην Ελλάδα. Αυτό είναι μια άλλη ιδιότητα του ντοκιμαντέρ ως είδος. Να παρουσιάζει τα γεγονότα με όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικό τρόπο, για να κατανοούμε την πραγματικότητα και να τη βελτιώνουμε. Πρόκειται για το δώρο της κινηματογραφικής δημιουργίας, και το έργο της Μαρίας Ηλιού είναι ένα καλό παράδειγμα, τουλάχιστον στο πλαίσιο εκατέρωθεν του Αιγαίου.
Η ταινία αφηγηματικά κινείται με τρόπο ακαδημαϊκό. Συνεντεύξεις ειδικών ιστορικών (ιδιαίτερα ξένων) απογόνων των προσφύγων και από τις δυο πλευρές, σε αντιδιαστολή με πλάνα εποχής από διάφορα αρχεία του εξωτερικού, τα οποία είναι σπάνια και προβάλλονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Θα πρέπει να σταθεί κανείς και στις βωβές σκηνές τοπίων και χωριών από το σήμερα, που εμπλουτίζουν με τρόπο ποιητικό ή έντονα συναισθηματικό, το πέρασμα του χρόνου και την ομοιότητα των τόπων εκατέρωθεν του Αιγαίου, αλλά και των ανθρώπων του, αφού οι δυο λαοί συμβίωσαν (ειρηνικά ή και όχι) επί εκατοντάδες χρόνια. Για την ακρίβεια, εάν κάποιος αλλοδαπός θεατής παρακολουθήσει την ταινία, θα έχει την αίσθηση της ομοιότητας, και ίσως μπερδευτεί για το ποια είναι η Ελλάδα και ποια η Τουρκία, ή ακόμα και για το ποιος είναι ορθόδοξος και το ποιος μουσουλμάνος, αφού δεν υπάρχουν τίτλοι επεξηγηματικοί, παρά μόνο όταν μιλούν επιστήμονες, πρόσφυγες και απόγονοι των προσφύγων.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να ανοιχτεί μια παρένθεση. Η δεύτερη αυτή ταινία της Ηλιού, θα έλεγε κανείς, είναι πιο «κλειστή» ταινία ως προς τη θεματολογία της. Δηλαδή αφορά περισσότερο τους θεατές των δύο χωρών και όχι ένα πιο ευρύ κοινό στο εξωτερικό, που δεν έχει ειδικό ιστορικό ενδιαφέρον. Αντιθέτως, η πρώτη πράξη, με θέμα την Σμύρνη, παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον ιστορικό και πληροφοριακό, σε ένα πιο ευρύ διεθνές κοινό, εφόσον παρουσιάζει μια πόλη -κέντρο δημιουργικό, κοσμοποπολίτικο και πολυεθνές, ως παράδειγμα των μεγάλων πολυεθνικών πόλεων του κόσμου (Θεσσαλονίκη, Αλεξάνδρεια, Βηρυτός, Κωνσταντινούπολη κ.λπ.) οι οποίες άκμασαν επί πολλά χρόνια, και χάθηκαν όμως, από την τάση του ανθρώπου να εχθρεύεται το διαφορετικό, και να μην μπορεί να συμβιώσει με αυτό.
Κατά την θέαση της ταινίας της Μαρίας Ηλιού έχεις την αίσθηση ότι αναφέρονται γεγονότα και καταστάσεις με ιδιαίτερα αντικειμενικό τρόπο, χωρίς εθνικιστικές εξάρσεις και έχθρες. Αυτό επιτυγχάνεται με την συμμετοχή ξένων ιστορικών, οι οποίοι δεν έχουν ιδίων όφελος να υποστηρίξουν καμιά πλευρά, αλλά αναφέρουν πράγματα όσο πιο κοντά στην αντικειμενική αλήθεια γίνεται. Εδώ θα πρέπει να δοθούν συγχαρητήρια και στον ιστορικό σύμβουλο και των δύο ντοκιμαντέρ, τον Αλέξανδρο Κιτροέφ, που φαίνεται πως τιμά την επιστήμη του, και κινείται πέρα από ανούσιες εθνικιστικές εξάρσεις, που οδηγούν σε παραποιήσεις και παρερμηνείες. Ταυτόχρονα, εκεί που χρειάζεται να ειπωθεί το άδικο (ειδικά από την Τουρκική πλευρά) λέγεται με αμεσότητα, με στόχο πάντα την ιστορική αλήθεια. Η αίσθηση που δημιουργείται είναι ανα-στοχαστική και ορθολογική πάνω στα γεγονότα, εφόσον έχει περάσει και ο χρόνος, ώστε το συναίσθημα να μπορεί να χαλιναγωγείται και να κοντρολάρεται δημιουργικά.
Στο ίδιο πνεύμα κινούνται και οι άμεσα εμπλεκόμενοι, πρώην πρόσφυγες και απόγονοί τους, οι οποίοι από απόσταση πια, διηγούνται τις εμπειρίες τους, με πολιτισμένο τρόπο, πράγμα που τους τιμά ιδιαιτέρως και δείχνει την ωριμότητα που καλλιέργησαν απέναντι στο θέμα, χωρίς βέβαια να συμφωνούν με τον αντίπαλο, παρά να κρατούν μια πιο διαλλακτική στάση. Ας μην ξεχνάμε πως η ανταλλαγή ήταν μια συμφωνία μεταξύ κρατών, αλλά είχαν προηγηθεί και βίαιοι διωγμοί εκ μέρους των Τούρκων από το 1914 ήδη, πράγμα που οξύνει τα πνεύματα. Όπως και να έχει, οι χαμένες πατρίδες ισχύουν και για τους δύο λαούς.
Η ταινία αυτή ως στάση, θα μπορούσε να αποτελέσει και τμήμα της βάσης για την περιβόητη δημιουργία κοινής ιστορίας ανάμεσα στις δυο χώρες. Η ανταλλαγή πληθυσμού έπληξε αρνητικά και τους δύο λαούς, είναι κατά μία έννοια, ένα δράμα που μας ενώνει αμφότερους. Η ταινία αποτελεί ένα έργο διαυγές και αντικειμενικό, που κάθε σκεπτόμενος και μη, το αντιλαμβάνεται ως μια φιλική ενέργεια για τις σχέσεις των δύο λαών, αλλά και ως ιστορικό τεκμήριο και ανα-στοχασμός πάνω σε εκείνα τα γεγονότα που στιγμάτισαν γενιές, και από τις δυο πλευρές. Οι πληροφορίες που δίνονται θα πρέπει να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε το ποιοι είμαστε, και να βελτιωθούμε ως πολίτες και ως λαός. Είτε στην Τουρκία, είτε στην Ελλάδα. Αυτό είναι μια άλλη ιδιότητα του ντοκιμαντέρ ως είδος. Να παρουσιάζει τα γεγονότα με όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικό τρόπο, για να κατανοούμε την πραγματικότητα και να τη βελτιώνουμε. Πρόκειται για το δώρο της κινηματογραφικής δημιουργίας, και το έργο της Μαρίας Ηλιού είναι ένα καλό παράδειγμα, τουλάχιστον στο πλαίσιο εκατέρωθεν του Αιγαίου.